Ευρώπη: Ζούμε σε μια εποχή όπου οι επιθέσεις δεν στοχεύουν μόνο εδάφη ή υποδομές αλλά πρωτίστως το μυαλό και τις αντιλήψεις των κοινωνιών. Ο «γνωστικός πόλεμος» περιγράφει τη μετάβαση από την ευθεία προπαγάνδα στη λεπτοδουλεμένη κατασκευή αφηγήσεων που μετακινούν συμπεριφορές, όχι ελέγχοντας μια-δυο ειδήσεις αλλά υπονομεύοντας το ίδιο το πλαίσιο μέσα στο οποίο οι πολίτες νοηματοδοτούν την πραγματικότητα.
Ο στόχος είναι να τροποποιούνται τόσο οι αντιλήψεις ώστε η ανθρώπινη νόηση να μετατρέπεται στο κύριο πεδίο πολέμου. Η «μάχη των εγκεφάλων» μεταθέτει το πεδίο από τα σύνορα στην αντίληψη: ποιος ορίζει τον ορισμό του γεγονότος, ποιος δίνει το νόημα, ποιος κερδίζει τη γνωστική υπεροχή.
Σε αυτό το περιβάλλον κρατικοί και μη κρατικοί δρώντες αξιοποιούν ολόκληρα οπλοστάσια επιρροής: δίκτυα τρολ, πλατφόρμες βίντεο, ανώνυμες «πηγές αυθεντίας», κοινότητες σε εφαρμογές μηνυμάτων και gaming, συντονισμένες ρίψεις αφηγημάτων που διαβρώνουν την εμπιστοσύνη στις ανοικτές πηγές και αναπλαισιώνουν την καθημερινότητα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα κρατικής τεχνικής αποτελεί η ρωσική αξιοποίηση συνδυασμού τεχνολογιών επικοινωνίας, ψεύτικων ειδήσεων και χειραγώγησης των αντιλήψεων για να επηρεάσει την κοινή γνώμη και να διαβρώσει τη φερεγγυότητα των ανεξάρτητων μέσων. Ο γνωστικός πόλεμος, συνολικά, δεν στοχεύει υλικά αντικείμενα αλλά αξίες, πεποιθήσεις και κοινωνικά αντανακλαστικά, επιχειρώντας να εγκαθιδρύσει ένα νέο «πλαίσιο νοήματος» που εξυπηρετεί τους επιτιθέμενους.
Σε αυτή τη σκηνή εγγράφεται και η Μουσουλμανική Αδελφότητα ως ένας «θεσμικός» Δούρειος Ίππος. Επισήμως αποδέχεται τους δημοκρατικούς κανόνες για να τους αξιοποιήσει προς όφελός της, χτίζοντας ιδεολογικές υποδομές όχι με βία αλλά με σχολεία, φιλανθρωπικά ιδρύματα, τζαμιά και εργαλεία ήπιας ισχύος.
Στόχος είναι μια μορφή ιδεολογικής ηγεμονίας μέσω διείσδυσης στην κοινωνία των πολιτών υπό το ένδυμα θρησκευτικών και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. Η στρατηγική στηρίζεται στη νομιμοφάνεια: οργανώσεις, ΜΚΟ και πολιτιστικά κέντρα λειτουργούν με θεσμικές σφραγίδες αλλά συναρθρώνονται σε δίκτυο προώθησης ενός εναλλακτικού ιδεολογικού πλαισίου, στη λογική του «entryism», δηλαδή της εισόδου και προώθησης ατζέντας εκ των έσω.
Η εκπαίδευση αποδεικνύεται κρίσιμο πεδίο. Σε χώρες της Ευρώπης σημειώθηκαν περιστατικά όπου μη μουσουλμάνοι μαθητές κλήθηκαν, στο πλαίσιο σχολικών προγραμμάτων θρησκειολογίας, να επισκεφθούν τεμένη ή να διδαχθούν αποσπάσματα του Κορανίου, προκαλώντας αντιδράσεις. Στη Γερμανία, το 2016, γονείς μπήκαν σε δικαστική περιπέτεια επειδή αρνήθηκαν να στείλουν τον 13χρονο γιο τους σε επίσκεψη σε τζαμί και τιμωρήθηκαν με πρόστιμο ως παραβάτες της υποχρεωτικής φοίτησης.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, σχολικές εκδρομές σε τεμένη, με μαθήτριες να φορούν μαντήκι για λόγους «βιωματικής γνωριμίας», γέννησαν αντιπαραθέσεις με μερίδα γονέων που εξέφρασαν ανησυχίες. Τα ευρωπαϊκά προγράμματα συγκριτικής θρησκειολογίας υπερασπίζονται την επαφή με διαφορετικές παραδόσεις, αλλά οι αντιδράσεις δείχνουν πόσο ευαίσθητη είναι η παιδεία όταν γίνεται υποδοχέας πολιτισμικής επιρροής.
Η Γαλλία αποτελεί εμβληματικό πεδίο ως προς την κλίμακα των δικτύων. Ο κύριος φορέας που συνδέεται με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα ελέγχει δεκάδες τεμένη και επηρεάζει δεκάδες ακόμη, ενώ μέσω παρακλαδιών διευθύνει εκατοντάδες ενώσεις και πάνω από είκοσι ιδιωτικά σχολεία.
Ο διακηρυγμένος στόχος είναι η δημιουργία τοπικών «οικοσυστημάτων» που οργανώνουν τη ζωή των πιστών «από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο». Αν και τα τεμένη αυτά αποτελούν μειοψηφία επί του συνόλου, η ενιαία καθοδήγηση και η ομοιόμορφη γραμμή πολλαπλασιάζουν την επιρροή.
Οι ευρωπαϊκές υπηρεσίες ασφαλείας επισημαίνουν ότι η στρατολόγηση δεν στοχεύει μόνο χαμηλά μορφωμένα στρώματα ή νεοεισερχόμενους. Αντιθέτως, ιδιαίτερη στόχευση γίνεται σε νέους δεύτερης και τρίτης γενιάς, μορφωμένους και φαινομενικά πλήρως ενταγμένους, οι οποίοι μέσω ΜΚΟ και επαγγελματικών διαύλων αυξάνουν δυσανάλογα τη θεσμική διείσδυση.
Στη Γαλλία, η έννοια των «παράλληλων ισλαμικών οικοσυστημάτων» περιγράφει πώς θρησκευτικές υποδομές, ιδιωτικά σχολεία, ισλαμικά ινστιτούτα, κήρυκες στο YouTube και το TikTok, καθώς και τοπικές κοινότητες, συνθέτουν μια εναλλακτική κοινωνική πραγματικότητα. Εκεί, σταδιακά, οι θρησκευτικοί κανόνες διεκδικούν προτεραιότητα έναντι των κοσμικών, όχι με επιβολή αλλά με αργή εξοικείωση.
Η αξιοποίηση του ευρύτερου πληροφοριακού χώρου ενισχύεται και από πρακτικές μάρκετινγκ ακροατηρίων. Διαφημιστικά πλαίσια τύπου «Δείτε πρώτοι τα νέα της ημέρας» ή φόρμες εγγραφής σε ενημερωτικά δελτία αξιοποιούνται για να διευρυνθούν δίκτυα επιρροής και να καναλιζαριστούν μηνύματα σε κοινότητες υψηλής εμπιστοσύνης.
Η γεωπολιτική συμπλέει με το γνωστικό πεδίο. Η ρωσική ευρασιατική ιδεολογία παρουσιάζει τον κόσμο ως σύγκρουση «πολιτισμών», προκρίνοντας μια αντι-ατλαντική σύμπραξη «χερσαίων δυνάμεων» και ισλαμικού κόσμου. Η επίσημη εξωτερική πολιτική της Μόσχας αυτοπροσδιορίζεται ως ξεχωριστός πολιτισμός, οικοδομώντας «Μεγάλο Ευρασιατικό Εταίρο» με Κίνα, Ινδία και κράτη του ισλαμικού τόξου, κατονομάζοντας ως αντίπαλο την αμερικανική ηγεμονία.
Στην ευρωμεσογειακή περιφέρεια, η Τουρκία και το Κατάρ λειτουργούν ως σταθεροί υποστηρικτές της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. Η Άγκυρα παρείχε άσυλο σε ηγετικά στελέχη μετά το 2013, ενεργοποιεί τη διασπορά, τη θρησκευτική διοίκηση και την υπηρεσία πληροφοριών και κηρύσσει ρητά ότι «η αφομοίωση είναι έγκλημα κατά της ανθρωπότητας», ενθαρρύνοντας τη διατήρηση ταυτότητας.
Το Κατάρ, μεγάλος χορηγός ισλαμιστικών οργανώσεων, χρηματοδότησε ΜΚΟ, ιδρύματα και πολιτικούς σε όλη την Ευρώπη. Το σκάνδαλο στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με μετρητά που κατασχέθηκαν και κατηγορίες για επηρεασμό αποφάσεων ανέδειξε την κλίμακα της διείσδυσης και την ευαλωτότητα των ευρωπαϊκών θεσμών.
Στο ψηφιακό μέτωπο, η τεχνητή νοημοσύνη λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής ισχύος. Τα deepfakes επιτρέπουν την παραγωγή «οπτικών αποδείξεων» σε πραγματικό χρόνο, ικανών να πυροδοτήσουν μαζικές αντιδράσεις πριν προλάβουν οι θεσμοί να επαληθεύσουν την αυθεντικότητα.
Τα παραδείγματα αφθονούν. Το 2013 στην Ινδία, ψεύτικο βίντεο λιντσαρίσματος διαδόθηκε ως πρόσφατο και συνέβαλε σε πολύνεκρες ταραχές. Παρότι η αστυνομία απέδειξε ότι ήταν παλαιό και άσχετο, το υλικό είχε ήδη πολλαπλασιαστεί.
Στις πρόσφατες συγκρούσεις στο Κασμίρ, μέσα σε ώρες από μια επίθεση εντοπίστηκε πλημμυρίδα από AI-γεννημένες φωτογραφίες και ψεύτικα βίντεο που διαδόθηκαν ταχύτερα από την ικανότητα διάψευσης. Δημιουργήθηκαν πολωτικά αφηγήματα και συνωμοσιολογικές εξηγήσεις που βρήκαν πρόσφορο έδαφος διεθνώς.
Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τι θα συνεπαγόταν για μια ευρωπαϊκή πόλη ένα ψεύτικο βίντεο βεβήλωσης ιερού κειμένου ή ένας «δήθεν» εμπρησμός τεμένους: σε λίγα λεπτά τα δίκτυα θα πλημμύριζαν οργή, ίσως και αναταραχές, πριν υπάρξει η παραμικρή τεχνική επιβεβαίωση.
Ο συνδυασμός «deepfakes συν προϋπάρχοντα δίκτυα επιρροής» συνιστά εκρηκτικό μείγμα αιφνίδιας αποσταθεροποίησης. Καθίσταται κρίσιμος ο πραγματοχρονικός έλεγχος γεγονότων, η σήμανση ύποπτου περιεχομένου και η γενικευμένη ψηφιακή παιδεία.
Οι πολιτικές αντανακλάσεις είναι ορατές. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η ανάθεση του Υπουργείου Εσωτερικών σε Βρετανίδα μουσουλμάνα πολιτικό σηματοδοτεί ιστορική τομή ενσωμάτωσης, ενώ επικριτές την ερμηνεύουν ως «άλωση» θεσμών. Ο ρόλος είναι κομβικός, με ευθύνη για την εσωτερική ασφάλεια και την εποπτεία της ΜΙ5.
Στη Γαλλία, η κυβέρνηση ισορροπεί ανάμεσα στην καταδίκη της τρομοκρατίας και στις εσωτερικές πιέσεις για πιο κριτική στάση έναντι του Ισραήλ, υπό το βάρος μεγάλων διαδηλώσεων και ταυτοτικών εντάσεων.
Στην Ισπανία, η αναγνώριση παλαιστινιακού κράτους και οι μεταγενέστεροι περιορισμοί στον αμυντικό διάλογο με το Ισραήλ σηματοδοτούν σύγκλιση με αφηγήματα του «παγκόσμιου Νότου», προκαλώντας οξύτατες διπλωματικές τριβές με το Τελ Αβίβ.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η συζήτηση για τον χαρακτηρισμό της Μουσουλμανικής Αδελφότητας ως τρομοκρατικής οργάνωσης επανέρχεται δυναμικά, με νομοσχέδιο που ζητά να ενταχθεί στη λίστα ξένων τρομοκρατικών οργανώσεων και που υποστηρίζεται από ισχυρά λόμπι. Αν προχωρήσει, θα έχει σημαντικές διεθνείς συνέπειες.
Υπάρχει και μια βαθύτερη, λιγότερο εμφανής διάσταση: η μεθοδολογική ώσμωση ισλαμισμού και κοσμικής Αριστεράς. Παρά τις ιδεολογικές αντιθέσεις, ισλαμιστές στοχαστές δανείστηκαν εργαλεία από τη λενινιστική παράδοση: μυστική οργάνωση, πειθαρχημένη ιεραρχία, κατήχηση στελεχών, «πρωτοπορία» και διαρκή αγώνα.
Ο Σαγιέντ Κούτμπ, κορυφαίος ιδεολόγος της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, περιέγραψε μια «κοινωνία πρωτοπόρων πιστών» με εντυπωσιακές αναλογίες προς την έννοια της επαναστατικής εμπροσθοφυλακής. Η επιρροή τέτοιων μεθόδων αποτυπώθηκε σε δομές, σχολές στελεχών και κώδικες πειθαρχίας.
Το παλαιστινιακό κίνημα υπήρξε εργαστήριο σύγκλισης τεχνικών. Η κοσμική ΟΑΠ, με ανοιχτή σοβιετική στήριξη σε όπλα, εκπαίδευση και προπαγάνδα, καθιέρωσε πρότυπα οργάνωσης που καθρεφτίστηκαν εν μέρει στην ισλαμιστική Χαμάς, η οποία συνδύασε κοινωνική πρόνοια, πολιτική εκπροσώπηση και ένοπλη δράση.
Στη δεκαετία του 1990, παρά τις μεταξύ τους συγκρούσεις, ΟΑΠ και Χαμάς υιοθέτησαν παραπλήσιες μεθόδους κινητοποίησης και διεθνή δικτύωση. Μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, οι μαρξιστικές παλαιστινιακές οργανώσεις εξασθένησαν και η Χαμάς αναδείχθηκε σε βασικό «όχημα αντίστασης».
Η ιρανική επανάσταση του 1979 προσφέρει άλλο ένα μάθημα. Ο Αγιατολάχ Χομεϊνί, φιλοξενούμενος στη Γαλλία με στήριξη κύκλων της εκεί αριστεράς, έδινε διαβεβαιώσεις περί δημοκρατίας και δικαιωμάτων. Με την επιστροφή του στην Τεχεράνη, οι υποσχέσεις αυτές ανετράπησαν και οι πρώην αριστεροί σύμμαχοι διώχθηκαν σκληρά.
Στην Αίγυπτο, ο Νάσερ, αν και εθνικιστής, υιοθέτησε σοβιετικά πρότυπα κρατικής οργάνωσης, ενώ η διωκόμενη Μουσουλμανική Αδελφότητα ριζοσπαστικοποιήθηκε στην παρανομία. Από αυτή τη διπλή κίνηση προέκυψε ένας ιδιότυπος «τζιχάντ με λενινιστική πειθαρχία» που επηρέασε μεταγενέστερες οργανώσεις.
Η μεθοδολογική ώσμωση επιτρέπει σε ιδεολογικά ξένα ρεύματα να ανταλλάσσουν τεχνογνωσία όταν υπάρχει κοινός στόχος ανατροπής του status quo. Η αριστερά, από την άλλη, σε τμήματά της μετατόπισε το ενδιαφέρον από τον προλεταριακό διεθνισμό σε ταυτότητες και θρησκείες ως νέα πεδία αγώνα, διευκολύνοντας άρρητες συμπλεύσεις.
Μπροστά σε αυτή τη σύνθετη πρόκληση, το πεδίο μάχης μεταφέρεται στην αντίληψη. Από σχολικές αίθουσες μέχρι δημοτικά συμβούλια και από mainstream μέσα μέχρι τα κοινωνικά δίκτυα στα κινητά, το κρίσιμο σημείο είναι η αφήγηση και η ικανότητα διάκρισης.
Η θωράκιση των δημοκρατιών δεν μπορεί να περιοριστεί σε αστυνομικά μέτρα. Απαιτεί διαφάνεια στους θεσμούς και ιχνηλασιμότητα χρηματοδοτήσεων προς ΜΚΟ, εκπαιδευτικά και θρησκευτικά ιδρύματα, με αυστηρότερες υποχρεώσεις δημοσιοποίησης οικονομικών συμφερόντων και ξένων επαφών.
Απαιτεί, επίσης, ενίσχυση της ψηφιακής παιδείας ώστε οι πολίτες να αναγνωρίζουν συνθετικά μέσα, να αξιολογούν πηγές, να αντιστέκονται σε συναισθηματικούς χειρισμούς. Η ζημία της ψυχολογικής χειραγώγησης μπορεί να είναι ισοδύναμη με υλική βλάβη όταν υποκινεί βία.
Κομβικά είναι τα εργαλεία πραγματοχρονικής επαλήθευσης και σήμανσης περιεχομένου, με διαφάνεια αλγορίθμων και λογοδοσία πλατφορμών. Οι θεσμοί οφείλουν να επενδύσουν σε τεχνικές και ανθρώπινο δυναμικό που μπορούν να αναχαιτίσουν κύματα ψευδών αφηγημάτων πριν αυτά παγιωθούν.
Τα νομικά πλαίσια πρέπει να τιμωρούν την υποκίνηση μίσους και τη μυστική ξένη επιρροή, χωρίς να διολισθαίνουν σε λογοκρισία ή ποινικοποίηση της ειρηνικής διαφωνίας. Η ισορροπία μεταξύ ασφάλειας και ελευθερίας είναι θεμέλιο της δημοκρατικής ανθεκτικότητας.
Το συμπέρασμα είναι σαφές: η Ευρώπη αντιμετωπίζει έναν ακήρυχτο γνωστικό πόλεμο όπου αντί για τείχη και στρατούς αντιπαλεύονται αφηγήματα, ιδέες και η ίδια η αντίληψη της πραγματικότητας. Από τη θεσμική επιρροή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας έως την εργαλειοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης, το διακύβευμα είναι η διαφύλαξη του «ευρωπαϊκού μυαλού».
Η ενίσχυση της θεσμικής διαφάνειας, η διακομματική επαγρύπνηση απέναντι σε εξωτερικές παρεμβάσεις και η καλλιέργεια μιας εγγράμματης, ενημερωμένης κοινωνίας αποτελούν τις στιβαρότερες ασπίδες. Οι δημοκρατίες οφείλουν να προστατεύσουν την αλήθεια στον δημόσιο χώρο.
Διότι, όπως διδάσκει η ιστορία, πόλεμοι κερδίζονται ή χάνονται πρωτίστως στο πεδίο της αντίληψης — στο μυαλό και στην καρδιά των ανθρώπων.
