Η φιλανθρωπία ως όπλο της άγκυρας

Η τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έχει μετατρέψει εδώ και χρόνια τις μη κυβερνητικές οργανώσεις σε εργαλείο εξωτερικής πολιτικής και ιδεολογικής διείσδυσης, με την ανθρωπιστική ρητορική να λειτουργεί ως προμετωπίδα για μια πολύ ευρύτερη στρατηγική ισχύος. Ένα πρόσφατο έγγραφο που φέρει την υπογραφή του χάκαν φιντάν φωτίζει με συγκεκριμένες λεπτομέρειες τον τρόπο με τον οποίο η άγκυρα ενορχηστρώνει τη δράση αυτών των οργανώσεων ώστε να υπηρετούν όχι μόνο «ανθρωπιστικούς σκοπούς» αλλά και τους στρατηγικούς στόχους του πολιτικού ισλαμισμού.

Στις 17 ιουνίου ο Φιντάν απέστειλε επιστολή στο γραφείο του προέδρου της τουρκικής εθνοσυνέλευσης, όπου παραδέχεται ανοιχτά ότι οι τουρκικές ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στο εξωτερικό δεν αποτελούν ανεξάρτητους φορείς αλλά λειτουργούν σε στενό συντονισμό με τις πρεσβείες και τα προξενεία της χώρας. Το υπουργείο εξωτερικών, σύμφωνα με την επιστολή, οργανώνει «συναντήσεις συντονισμού» με ΜΚΟ και κρατικούς φορείς για να παρέχει «καθοδήγηση» ως προς τις δράσεις που πρέπει να αναληφθούν, ενώ οι μκο καλούνται να λαμβάνουν υπόψη «τις πολιτικές ανάγκες» της εκάστοτε χώρας όπου δραστηριοποιούνται. Ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας των αποστολών, από διανομές τροφίμων και ρούχων μέχρι είδη υγιεινής, συνδυάζεται έτσι με έναν δεύτερο, καθαρά πολιτικό στόχο, την αύξηση της τουρκικής ορατότητας και την καλλιέργεια επιρροής σε κρίσιμες γεωγραφίες. Η αποκάλυψη αυτή ουσιαστικά νομιμοποιεί μια πρακτική για την οποία η άγκυρα κατηγορείται επί χρόνια, ότι εργαλειοποιεί την ανθρωπιστική βοήθεια προκειμένου να εξυπηρετήσει γεωπολιτικές φιλοδοξίες.

Στον πυρήνα αυτής της αρχιτεκτονικής βρίσκεται η εθνική υπηρεσία πληροφοριών, η ΜΙΤ, την οποία στο παρελθόν ηγήθηκε ο ίδιος ο Φιντάν, αναλαμβάνοντας κατόπιν το υπουργείο εξωτερικών. Κατά μαρτυρίες και αποκαλύψεις, η ΜΙΤ ενσωματώνει πράκτορες σε ΜΚΟ ώστε να καλύπτονται δραστηριότητες κατασκοπείας, χρησιμοποιεί τις οργανώσεις ως βιτρίνα για την ανάπτυξη πληροφοριοδοτών και τη στρατολόγηση συνεργατών, και εξυπηρετεί απευθείας την ατζέντα Ερντογάν στηρίζοντας ισλαμιστικά κινήματα και αποδυναμώνοντας αντίπαλες φωνές. Ο ίδιος ο Φιντάν έχει κατά καιρούς κατηγορηθεί για οργάνωση «ψευδο-επιχειρήσεων» με στόχο να εμφανίζεται η κυβέρνηση ως «αθώα» ενώ στην πράξη διατηρούσε επαφές με ακραίες ομάδες στη συρία και αλλού.

Η πιο εμβληματική περίπτωση είναι η ιηη, το ίδρυμα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ανθρωπιστικής βοήθειας, που έγινε διεθνώς γνωστό με το «μαβί μαρμαρά» στη Γάζα αλλά σήμερα κατηγορείται ότι έχει εξελιχθεί σε εργαλείο μυστικής διπλωματίας της τουρκίας. Η οργάνωση, με παρουσία σε δεκάδες χώρες, αποδίδεται ότι μετέφερε όπλα και μαχητές στη Συρία και στη Λιβύη υπό το πρόσχημα της ανθρωπιστικής βοήθειας και ότι παρείχε υλικοτεχνική υποστήριξη σε τζιχαντιστικές ομάδες που υποστηρίχθηκαν από την άγκυρα. Ο τεράστιος προϋπολογισμός της, που για το 2024 ανήλθε σε 9,2 δισεκατομμύρια τουρκικές λίρες, διοχετεύτηκε σε μεγάλο βαθμό σε περιοχές όπως η Συρία, η Σομαλία, η Υεμένη και το Αφγανιστάν, εκεί όπου δραστηριοποιούνται ριζοσπαστικά κινήματα και όπου η ανθρωπιστική παρουσία δημιουργεί δίκτυα σταθερής επιρροής. Η συνάρθρωση ανακούφισης και ισχύος δημιουργεί τετελεσμένα πεδίου που αντέχουν στον χρόνο.

Στον ίδιο καμβά κινείται και το ίδρυμα Αζίζ Μαχμούντ Χουνταγί, γνωστό ως hudayi, το οποίο δραστηριοποιείται σε αφρική και Ασία με σχολεία, φιλανθρωπικά προγράμματα και τζαμιά, ενώ σύμφωνα με επικριτές στηρίζει εξτρεμιστικές εκδοχές του ισλάμ και έχει χρηματοδοτήσει ένοπλες τζιχαντιστικές οργανώσεις. Διαρροές τηλεφωνικών υποκλοπών αποκάλυψαν ότι ο ερντογάν, σε ταξίδι στον Νίγηρα, ζήτησε από τον τότε πρόεδρο να παραχωρηθεί γη στο hudayi για «φιλανθρωπικούς σκοπούς», ενώ στη γκαμπόν η κυβέρνηση παραχώρησε αρχικά 2.500 τετραγωνικά μέτρα και στη συνέχεια 20 στρέμματα για τις δραστηριότητές του. Στο δίκτυο του hudayi εμπλέκεται στενά η οικογένεια τοπμπάς, παραδοσιακοί χρηματοδότες του AKP και σταθεροί υποστηρικτές του Ερντογάν, ενώ έχει καταγραφεί ότι ο νυν επικεφαλής της ΜΙΤ Ιμπραχήμ Καλίν ενημέρωνε για το έργο του ιδρύματος στην αφρική, στοιχείο που αναδεικνύει τη διαπλοκή κράτους και ΜΚΟ.

Η επιρροή δεν περιορίζεται στην αφρική ή στη μέση ανατολή, καθώς στη διασπορά έχει στηθεί ένα παράλληλο πλέγμα οντοτήτων με χαρακτηριστικό παράδειγμα το ίδρυμα turken στις ηνωμένες πολιτείες, που ιδρύθηκε το 2014 με αποστολή τη στήριξη μουσουλμανικής νεολαίας και τη φιλοξενία τούρκων φοιτητών. Πίσω από το turken βρίσκονται δύο οργανισμοί με έντονη ισλαμιστική ταυτότητα, το ensar foundation, το οποίο έχει εμπλακεί σε σκάνδαλα σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων στην τουρκία, και το türgev, που συνδέεται άμεσα με την οικογένεια ερντογάν και δρα ως εκκολαπτήριο στελεχών με πολιτικο-ισλαμιστική νοοτροπία. Το turken διαθέτει ακίνητα στις ΗΠΑ και δρα κυρίως στη Νέα Υόρκη, όμως η ουσία βρίσκεται στη λειτουργία ενός αγωγού κοινωνικοποίησης και επιλογής ελίτ, καθώς χιλιάδες νέοι που περνούν από τα προγράμματά του τοποθετούνται αργότερα σε καίριες θέσεις του τουρκικού κρατικού μηχανισμού.

Καθοριστικό ρόλο στη στρατηγική αυτή διαδραματίζει η στενή σύμπραξη με το κατάρ, όπου ο Ερντογάν και ο εμίρης Ταμίμ ευθυγραμμίζονται ιδεολογικά επενδύοντας στη δημιουργία μιας νέας γενιάς ισλαμιστών σε μέση ανατολή και Αφρική. Τα δίκτυα μκο λειτουργούν ως αγωγοί χρηματοδότησης και ιδεολογικής εκπαίδευσης, υποστηρίζοντας προγράμματα, κέντρα σπουδών και ανθρωπιστικές «διόδους» που συνοδεύονται από πολιτικούς όρους και εξωτερικοπολιτικά οφέλη για την άγκυρα. Η σύμπηξη αυτού του άξονα σταθεροποιεί την οικονομική βάση των εγχειρημάτων και ενισχύει την επιρροή τους σε πεδία όπου οι κρατικές παρουσίες είναι αδύναμες ή διχασμένες.

Η εργαλειοποίηση της ανθρωπιστικής βοήθειας από την άγκυρα δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους που εκτείνονται πέρα από τα άμεσα πεδία δράσης. Σε χώρες με εύθραυστες πολιτικές ισορροπίες ενισχύονται ριζοσπαστικά κινήματα και παράγεται αστάθεια, ενώ επιβαρύνονται οι διπλωματικές σχέσεις με κυβερνήσεις που βλέπουν τουρκικές μκο να λειτουργούν ως προέκταση της μιτ και ως μοχλούς παρέμβασης στα εσωτερικά τους. Παράλληλα καλλιεργείται μια γενιά που παραμένει ιδεολογικά πιστή στον ερντογάν και το AKP, εκπαιδευμένη μέσα από δομές που συνδυάζουν φιλανθρωπία, θρησκευτική αγωγή και πολιτική πειθαρχία. Οι επιπτώσεις αυτής της στρατηγικής ακουμπούν και τον ευρύτερο ευρωμεσογειακό χώρο, όπως υποδηλώνουν οι επαναλαμβανόμενες δηλώσεις ερντογάν ότι «θα είμαστε πάντα δίπλα στους τουρκοκύπριους», οι παρεμβάσεις του για την ουκρανία και οι θέσεις του για τους εξοπλισμούς, που συμπληρώνουν το μωσαϊκό σκληρής ισχύος και ήπιας διείσδυσης.

Η επιστολή Φιντάν δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολίας για το πώς αντιλαμβάνεται η τουρκία τον ρόλο των MKO, όχι ως ανεξάρτητους δρώντες της κοινωνίας των πολιτών αλλά ως εργαλεία στρατηγικής και, κατά περίπτωση, κατασκοπείας. Ο ανθρωπισμός εμφανίζεται ως βιτρίνα πίσω από την οποία εκτυλίσσεται μια μεθοδική πολιτική διείσδυσης που συνδυάζει την ιδεολογία του πολιτικού Iσλάμ με την επιδίωξη κρατικής ισχύος. Το κρίσιμο ερώτημα για τη διεθνή κοινότητα είναι αν θα συνεχίσει να αντιμετωπίζει τις τουρκικές οργανώσεις ως «δωρητές ελπίδας» ή αν θα τις δει όπως ολοένα και περισσότερο καταγγέλλεται, ως παραρτήματα ενός καθεστώτος που χρησιμοποιεί την αλληλεγγύη ως όπλο.