Τον νοέμβριο του 2024, με αφορμή τη συμπλήρωση πενήντα χρόνων από την εισβολή των τουρκικών στρατευμάτων στο πολύπαθο νησί της Κύπρου, η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών, η γνωστή ΕΥΠ, έδωσε για πρώτη φορά στη δημοσιότητα πενήντα οκτώ δελτία πληροφοριών που είχαν συνταχθεί τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 1974 από τα στελέχη της τότε Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, όπως ονομαζόταν τότε η ΕΥΠ. Επρόκειτο για την πρώτη οργανωμένη κίνηση αποχαρακτηρισμού αρχειακού υλικού των Ελληνικών Μυστικών Υπηρεσιών, το οποίο παραδίδεται πλέον στην ιστορική έρευνα, αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο πολίτη που επιθυμεί να κατανοήσει σε βάθος το παρασκήνιο των δραματικών εκείνων ημερών.
Στα δελτία αυτά του καλοκαιριού του 1974 αποτυπώνονται με εντυπωσιακή λεπτομέρεια όσα διαδραματίστηκαν στο παρασκήνιο γύρω από το πραξικόπημα που οργάνωσε και εκτέλεσε η Χούντα των Αθηνών εναντίον του προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’, ο Εμφύλιος «πόλεμος» που ξέσπασε στο ελληνοκυπριακό στρατόπεδο ως συνέπεια του πραξικοπήματος, η πυρετώδης πολεμική προετοιμασία από την πλευρά της Τουρκίας με στόχο την επίθεση στη μεγαλόνησο και, στη συνέχεια, οι δύο φάσεις της στρατιωτικής επιχείρησης «Αττίλας».
Στα αποχαρακτηρισμένα αυτά δελτία, στα οποία ρίχνει σήμερα φως το νέο βιβλίο του ιστορικού Τάσου Σακελλαρόπουλου, υπεύθυνου των ιστορικών αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, με τίτλο «απόρρητα έγγραφα της ΚΥΠ για το Κυπριακό σχολιασμένα, Ιούλιος – Αύγουστος 1974», αναδεικνύεται με αδρές γραμμές η παροιμιώδης ολιγωρία και η εθελοτυφλία της χουντικής ηγεσίας απέναντι στη σαρωτική τουρκική εισβολή. Στο πρώτο μέρος του ογκώδους αυτού τόμου, που φθάνει τις 880 σελίδες, σχολιάζονται συστηματικά οι εκθέσεις και τα δελτία της Κεντρικής Υπηρεσίας πΠληροφοριών, σε μια προσπάθεια να ερμηνευτούν τα γεγονότα που οδήγησαν στην απώλεια σχεδόν του 37% του νησιού και να φωτιστεί το πώς η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία της Ελλάδας παρέβλεψε τις σαφείς προειδοποιήσεις.
Όπως σημειώνει στον πρόλογο ο Δημοσιογράφος Αλέξης Παπαχελάς, οι αποχαρακτηρισμένες εκθέσεις της τότε ΚΥΠ είναι ψυχρά, υπηρεσιακά κείμενα που παραθέτουν πληροφορίες και εκτιμήσεις από την προετοιμασία του Πραξικοπήματος εναντίον του Μακαρίου μέχρι και την ίδια την εισβολή και προσφέρουν μια πρώτη, αποκαλυπτική γεύση από το τι θα μπορούσε να προκύψει εάν αποχαρακτηρίζονταν στο σύνολό τους τα αρχεία των ελληνικών κρατικών υπηρεσιών εκείνης της περιόδου.
Τις πρώτες πρωινές ώρες της 20ής ιουλίου 1974, λίγο μετά τις 05:00, τουρκικές δυνάμεις αποπλέουν από το λιμάνι της Μερσίνης και, χωρίς ουσιαστική παρενόχληση, αποβιβάζονται στην Παραλία Πεντεμίλι, στη βόρεια ακτογραμμή της Κύπρου, περίπου οκτώ χιλιόμετρα από την Κερύνεια. σχεδόν ταυτόχρονα, σμήνη τουρκικών αεροπλάνων εξαπολύουν συνεχείς επιθέσεις σε κύματα εναντίον της Λευκωσίας και άλλων κρίσιμων περιοχών, ενώ ελικόπτερα εκτελούν ρίψεις αλεξιπτωτιστών. Οι Κύπριοι βρίσκονται κυριολεκτικά στο έλεος των εισβολέων, με άοπλους πολίτες να δολοφονούνται, γυναίκες να βιάζονται και οπλίτες της ελληνικής δύναμης Κύπρου να αιχμαλωτίζονται, την ώρα που η ελληνική πλευρά αιφνιδιάζεται, τουλάχιστον σε επίπεδο επίσημης αντίδρασης.
Η Χούντα των Αθηνών, υπό τον δικτάτορα dημήτριο iωαννίδη, αντιδρά με ανεξήγητη και τραγική καθυστέρηση. μέχρι την τελευταία στιγμή το Ελληνικό Υπουργείο Εθνικής Άμυνας φέρεται να θεωρεί ότι οι Τούρκοι απλώς μπλοφάρουν και ότι δεν θα τολμήσουν να επιτεθούν στο νησί, παρότι τα στοιχεία που είχε στα χέρια της η ΚΥΠ έδειχναν ξεκάθαρα το αντίθετο. Η εντολή για εφαρμογή των πολεμικών σχεδίων δίνεται επισήμως από την Αθήνα μόλις στις 08:00 το πρωί της 20ής Ιουλίου, δηλαδή τρεις περίπου ώρες μετά την έναρξη της απόβασης, ενώ το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας Τηλεοράσεως μεταδίδει την είδηση της εισβολής γύρω στις 11:00. Η καθυστέρηση αυτή προσφέρει πολύτιμο χρόνο στις τουρκικές δυνάμεις ώστε να παγιώσουν τις θέσεις που έχουν ήδη καταλάβει, να δημιουργήσουν προγεφυρώματα και να εξασφαλίσουν επιχειρησιακά πλεονεκτήματα που αποδείχθηκαν καθοριστικά για την εξέλιξη της εισβολής.
Τα ενημερωτικά δελτία της ΚΥΠ, όπως προκύπτει από το υλικό που παρουσιάζεται στο βιβλίο, αποδεικνύουν ότι στην Αθήνα υπήρχαν βάσιμες και λεπτομερείς πληροφορίες για όλα όσα ακολούθησαν. Ήδη από τις 18 ιουλίου 1974, δύο ημέρες πριν από την εισβολή, το ημερήσιο δελτίο πληροφοριών της υπηρεσίας καταγράφει κινήσεις τουρκικών πολιτικών και στρατιωτικών παραγόντων που, σε συνδυασμό με την κινητοποίηση των ενόπλων δυνάμεων, δείχνουν ότι η Άγκυρα ετοιμάζεται για δυναμική επέμβαση στην Κύπρο. Το δελτίο αυτό αναφέρει ότι στις 18 Ιουλίου, στις 3 το μεσημέρι, συγκαλείται εκτάκτως η Τουρκική Εθνοσυνέλευση προκειμένου να εξετάσει την κατάσταση στην Κύπρο μετά το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου, γεγονός που, όπως σημειώνεται στο σχόλιο της ΚΥΠ, υποδηλώνει το μέγεθος του ενδιαφέροντος της Τουρκίας για τις εξελίξεις στο νησί.
Στο ίδιο δελτίο καταγράφονται δηλώσεις του τότε Πρωθυπουργού Μπολέντ Ετζεβίτ, ο οποίος ερωτάται αν η Τουρκία θα ανεχθεί τη νέα κατάσταση στην Κύπρο και απαντά ότι «η κατάσταση δεν έχει ακόμη αποσαφηνισθεί, ο Μακάριος βρίσκεται εν ζωή και αυτό αποτελεί σοβαρό παράγοντα για την αποσαφήνιση της κατάστασης», αφήνοντας να εννοηθεί ότι η Άγκυρα ζυγίζει τις επιλογές της ανάλογα με την εξέλιξη του πραξικοπηματικού σκηνικού. Την ίδια στιγμή, τουρκική εφημερίδα, η «Γκιουνάιντιν», όπως σημειώνεται, δημοσιεύει άρθρο με τον χαρακτηριστικό τίτλο «η τουρκία ζημιούται υπό των φίλων και ουχί υπό των εχθρών της», υποστηρίζοντας ότι οι Αμερικανοί και οι Βρετανοί εμποδίζουν την Τουρκία να επέμβει στην Κύπρο, επιχειρώντας να την πείσουν ότι η κατάσταση στο νησί αποτελεί εσωτερική υπόθεση. Το σχόλιο της ΚΥΠ επισημαίνει ότι από τα παραπάνω διαφαίνεται πως η Τουρκία βρίσκεται σε φάση αναμονής, επιδιώκοντας να κερδίσει χρόνο μέχρι να αποσαφηνισθεί η κατάσταση και να διαπιστωθούν οι αντιδράσεις των άλλων χωρών, ενώ παράλληλα προετοιμάζει, όπως πάντα, την κοινή γνώμη για κάθε πιθανή εξέλιξη.
Ακόμη πιο αποκαλυπτικά είναι τα στοιχεία για την κινητοποίηση των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων, τα οποία περιλαμβάνονται στο ίδιο δελτίο. Η 39η Μεραρχία Πεζικού, με έδρα την Αλεξανδρέττα, εμφανίζεται να έχει ήδη προχωρήσει σε σειρά προπαρασκευαστικών ενεργειών: Το 50ό τακτικό συγκρότημα μετακινείται στην περιοχή Αλάτα, κοντά στη Μερσίνη, με τη μετακίνηση να αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί μέχρι το πρωί της 17ης Ιουλίου· Από τη μεραρχία διατίθενται σε αυτό δύο διμοιρίες «κόμπρα» και μια Ίλη αρμάτων, ενώ τμήματα του 49ου μηχανοκίνητου συντάγματος μεταφέρονται επίσης στην Αλάτα και τίθενται υπό τη διοίκησή του. Σημειώνεται ότι και τα υπόλοιπα συντάγματα της Μεραρχίας είναι έτοιμα για αναχώρηση προς την ίδια περιοχή, με τις μονάδες να κινούνται σε μικρές φάλαγγες δέκα έως είκοσι οχημάτων, ώστε να μειώνεται ο κίνδυνος εντοπισμού από αεροπορική ή δορυφορική επιτήρηση.
Η σύνθεση των οπλιτών της 39ης Μεραρχίας αυξάνεται σταδιακά μέχρι πλήρους επάνδρωσης, με τρεις χιλιάδες στρατιώτες να φθάνουν από διάφορες μονάδες και περιοχές, ενώ οι δεξαμενές καυσίμων των οχημάτων διατάσσονται να είναι γεμάτες. Από τη στρατιά αποστέλλονται πενήντα τόνοι πυρομαχικών και οπλισμός για τις αποβατικές μονάδες, την ώρα που τα άρματα της ΕΜΑ προετοιμάζονται για μεταφορά στη Μερσίνη μόλις φθάσουν κατάλληλα βαγόνια στο Ισλαχιγιέ. Η δύναμη του 50ού τακτικού συγκροτήματος υπολογίζεται περίπου σε τρεις χιλιάδες άνδρες, παρότι αντιμετωπίζει δυσκολίες στα θέματα επιμελητείας, ενώ από τις 19 ιουλίου προβλέπεται η εγκατάσταση στρατηγού στην έδρα του τακτικού μεγάλου σχηματισμού του 6ου σώματος στρατού, προκειμένου να συγκροτηθεί επιτελείο. το σχόλιο της ΚΥΠ είναι σαφές: Η 39η Μεραρχία συνεχίζει τις προπαρασκευαστικές της ενέργειες για την ανάληψη αποβατικής επιχείρησης κατά της Κύπρου, έχοντας ήδη συγκροτήσει το 50ό σύνταγμα αμφίβιων δυνάμεων και μεταφέρει τις βασικές του μονάδες στην περιοχή της Αλάτα, απέναντι από τις Κυπριακές Ακτές.
Στο δελτίο καταγράφονται ακόμη διαταγές του τουρκικού αρχηγείου προς τις μονάδες χωροφυλακής, οι οποίες μέσα σε δώδεκα ώρες πρέπει να είναι έτοιμες για συμμετοχή στις προετοιμασίες εναντίον της Κύπρου, καθώς και εντολές προς όλες τις μονάδες να συνεχίσουν την εφαρμογή αυξημένων μέτρων στρατιωτικής ετοιμότητας. Αναφέρεται ότι ο διοικητής μηχανικού του 6ου σώματος στρατού, μετά από αναγνώριση στην περιοχή της σχεδιαζόμενης απόβασης, επισημαίνει ότι απαιτείται ακόμη πολλή δουλειά στο έδαφος, με την υλοτομία 1.200 δέντρων, και ο σωματάρχης δίνει εντολή να επιταχυνθούν οι εργασίες με μπουλντόζες σε έξι με επτά περιοχές. όλα αυτά συνθέτουν μια εικόνα συστηματικής προετοιμασίας μεγάλης κλίμακας, η οποία ήταν ήδη γνωστή στην Αθήνα πριν από τη νύχτα της εισβολής.
Την παραμονή της επίθεσης, στο ημερήσιο δελτίο πληροφοριών της 19ης ιουλίου 1974, η ΚΥΠ ενημερώνει πλήρως την ελληνική ηγεσία όχι μόνο για τη συνεχιζόμενη κινητοποίηση των Τουρκικών Δυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά και για τις εντατικές προετοιμασίες των Τουρκοκυπριακών σχηματισμών στο Νησί, ιδίως στην περιοχή της Λάρνακας. στο τμήμα του δελτίου που αφορά την Κύπρο, οι πράκτορες καταγράφουν ότι ο τουρκοκύπριος στρατιωτικός διοικητής Λάρνακας διατάσσει τις μονάδες του να ενισχύσουν τους λόχους με εφέδρους αγωνιστές, να οργανώσουν δύναμη κρούσης από ειδικά εκπαιδευμένους κομάντος, να αποσύρουν υπό άκρα μυστικότητα τις διοικήσεις των στρατοπέδων σε ασφαλείς θέσεις και να κατασκευάσουν παρατηρητήρια.
Στη Λεμεσό, σύμφωνα με το ίδιο δελτίο, οι Τουρκοκυπριακές δυνάμεις κατασκευάζουν φυλάκια και ορύγματα, αποκλείουν πλήρως τις εισόδους στον τουρκοκυπριακό τομέα με βαρέλια και φορτηγά αυτοκίνητα, μετακινούν στο εσωτερικό του τομέα όλες τις τουρκοκυπριακές οικογένειες που διαμένουν στον Ελληνοκυπριακό τομέα και τίθενται σε κατάσταση αυξημένης ετοιμότητας για άμυνα, ενώ ειδικά για τη μονάδα της Κλαυδίας Λάρνακας σημειώνεται ότι ενισχύεται με αγωνιστές πολύ νεαρής ηλικίας και λαμβάνει εκτεταμένα αμυντικά μέτρα. το σχόλιο της κυπ είναι ότι ανάλογες κινήσεις πρέπει να έχουν πραγματοποιηθεί και από τις υπόλοιπες τουρκοκυπριακές στρατιωτικές διοικήσεις.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αναφορά στις Βρετανικές βάσεις. Στο δελτίο σημειώνεται ότι στη βάση Δεκελείας αριθμός οικογενειών βρετανών, μαζί με τις αποσκευές τους, μετακινείται με λεωφορεία προς τη βάση ακρωτηρίου, ενώ βρετανικές οικογένειες που διέμεναν στη Λεμεσό και στο τρόοδος μεταφέρονται στη βάση επισκοπής. Το σχόλιο αναφέρει ότι οι μετακινήσεις αυτές φαίνεται να γίνονται οικειοθελώς, χωρίς γενικό μέτρο και χωρίς γενικευμένη εκκένωση, ωστόσο η σύνδεση με την αυξανόμενη πιθανότητα τουρκικής στρατιωτικής ενέργειας είναι προφανής.
Στο τμήμα για την Τουρκία, το ίδιο δελτίο περιγράφει τα μέτρα συναγερμού που λαμβάνονται στην Α’ και Β’ στρατιά, συμπεριλαμβανομένων των μονάδων πρώτου κλιμακίου, των μονάδων κομάντος στο μπολού και της Ταξιαρχίας Αλεξιπτωτιστών στην Καισάρεια, οι οποίες τίθενται σε ετοιμότητα λόγω της κατάστασης στην Κύπρο από τις 15 ιουλίου και μετά. Αναφέρεται ότι η 2η Μεραρχία διατάσσει το 13ο Μηχανοκίνητο σύνταγμα να καλέσει όλο το προσωπικό στα στρατόπεδα και να κινηθεί προς περιοχή αρχικής συγκέντρωσης, ενώ για τη 39η Μεραρχία επαναλαμβάνεται ότι στην Μερσίνη έχει συγκροτηθεί αμφίβια ταξιαρχία, στην οποία υπάγονται οι αμφίβιες μονάδες της περιοχής, το 49ο Μηχανοκίνητο σύνταγμα και οι μονάδες της φρουράς Ισλαχιγιέ βρίσκονται σε ετοιμότητα για μεταφορά, ο διοικητής της 2ης Στρατιάς έχει αφιχθεί στα Άδανα και ο διοικητής της 39ης Μεραρχίας διατάσσει να έχει ολοκληρωθεί μέχρι συγκεκριμένη ώρα η φόρτωση προσωπικού, υλικού και οχημάτων. Το σχόλιο της υπηρεσίας σημειώνει ρητά ότι συνεχίζεται η προπαρασκευή των αποβατικών δυνάμεων τόσο για την εκτέλεση προγράμματος εκπαίδευσης όσο και για την ανάληψη πολεμικής αποστολής κατά της Κύπρου.
Όλα αυτά τα στοιχεία, τα οποία ήταν γνωστά στην Αθήνα μέσω των ενημερωτικών δελτίων της ΚΥΠ, καταγράφουν με ακρίβεια τη συγκρότηση και την προετοιμασία της Τουρκικής Αμφίβιας Ταξιαρχίας που επρόκειτο να λάβει μέρος στις αποβατικές επιχειρήσεις από την περιοχή της Μερσίνης, ακριβώς απέναντι από τις Κυπριακές Ακτές. Η εξέλιξη των γεγονότων επιβεβαίωσε με τραγικό τρόπο τις εκτιμήσεις των ελλήνων πρακτόρων πληροφοριών, οι οποίοι είχαν προειδοποιήσει εγκαίρως για την κλίμακα και τον χαρακτήρα της τουρκικής κινητοποίησης, χωρίς όμως η χουντική ηγεσία να ανταποκριθεί έγκαιρα και αποτελεσματικά.
