Η Σόλωνος, το βιβλίο και η χαμένη ενέργεια της πόλης

Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις ΙΩΛΚΟΣ το νέο βιβλίο του Βασίλη Θ. Χατζηιακώβου με τίτλο «Η δική μου Σόλωνος… και τρία σύννεφα στον ουρανό». Ένα ιδιαίτερο αφήγημα, αφιερωμένο στην πνευματική γεωγραφία της οδού Σόλωνος και των πέριξ δρόμων της, εκεί όπου τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα αναπτύχθηκε μια μοναδική κυψέλη πολιτισμού. Εκεί που εκδότες, συγγραφείς, βιβλιοπώλες, ποιητές, φίλοι των γραμμάτων και των ιδεών συναντήθηκαν και συνετέλεσαν στη διαμόρφωση του πνευματικού τοπίου της Αθήνας – και κατ’ επέκταση της χώρας.

Το βιβλίο του Χατζηιακώβου αποτελεί μια άσκηση μνήμης και στοχασμού. Με λόγο ρέοντα, πυκνό και βαθιά ανθρώπινο, επιχειρεί να καταγράψει και να αποδώσει το πνεύμα μιας εποχής που χαρακτηριζόταν από πνευματική ευεξία, διαλεκτικότητα και ζωντανή σχέση με τη λογοτεχνία, τη γνώση και το διάβασμα. Από τα Εξάρχεια και τη Νεάπολη μέχρι το Κολωνάκι, το δίκτυο των βιβλιοπωλείων, των εκδοτικών οίκων, των καφενείων και των λογοτεχνικών στεκιών της Σόλωνος υπήρξε για δεκαετίες κέντρο συνάντησης, καλλιέργειας και πνευματικής αναγέννησης. Η αγάπη των ανθρώπων για τη μόρφωση, ο σεβασμός στον διάλογο, η ζωντανή επιθυμία να συνδεθεί η καθημερινότητα με την πνευματικότητα – όλα αυτά αναβλύζουν αβίαστα μέσα από τις σελίδες του βιβλίου.

Σήμερα, η εικόνα είναι διαφορετική. Πού βρίσκονται όλοι εκείνοι οι εκδοτικοί οίκοι, τα βιβλιοπωλεία, τα στέκια, οι άνθρωποι που έδιναν ζωή σε αυτόν τον δρόμο; Πώς ερήμωσε, πώς μαράθηκε έτσι άδοξα μια από τις σημαντικότερες πολιτισμικές αρτηρίες της Αθήνας; Πώς κατέρρευσε αυτό το οικοσύστημα γνώσης και αισθητικής, αφήνοντας πίσω του μόνο ίχνη μνήμης και τοπωνύμια; Η ίδια η λέξη «Σόλωνος» μάς υπενθυμίζει τη σημασία της «σεισάχθειας», εκείνης της ριζικής ανάσας που αφαιρούσε το άχθος από τις πλάτες των πολιτών – ένα σχήμα που σήμερα μοιάζει ειρωνικά επίκαιρο, μπροστά στην πνευματική αποπληξία της πόλης.

Οι άνθρωποι που ανακαλεί ο Χατζηιακώβου, αυτοί που δραστηριοποιήθηκαν στις εκδόσεις, στο βιβλίο και στην καλλιτεχνική δημιουργία, δεν ήταν απλώς παραγωγοί πολιτισμού. Ήταν ταυτόχρονα έμποροι και ποιητές, δημιουργοί και λειτουργοί. Και –μακάρι– να υπήρχαν και νομοθέτες. Δίπλα τους, δεκάδες συγγραφείς και καλλιτέχνες που ποτέ δεν απέκτησαν βήμα, που δεν κατάφεραν να ακουστούν, που χάθηκαν και συνεχίζουν να χάνονται στη σιωπή. Όπως ακριβώς περιγράφει και ο αείμνηστος Θωμάς Γκόρπας στο βιβλίο του για το νεοελληνικό αφήγημα της περιόδου 1850–1950, μια τοιχογραφία ανθρώπων που έμειναν εκτός επίσημης αφήγησης.

Η ανάταξη του πνευματικού δυναμικού της πόλης αποτελεί επιτακτική ανάγκη. Δεν είναι δυνατόν η Αθήνα του 21ου αιώνα να μην διαθέτει ούτε ένα λογοτεχνικό στέκι, ούτε μια «πιάτσα» δημιουργών. Οι πολίτες έχουν στερηθεί την απλή, ανθρώπινη δυνατότητα να ακούν διαλόγους που αξίζουν όσο και δεκάδες αναγνώσματα. Να αλληλεπιδρούν με βιβλιοπώλες-μύστες, να περιπλανώνται ανάμεσα σε ράφια, να συνδυάζουν τη διασκέδαση με τη σκέψη, τη φιλία με τη γνώση.

Όσοι γνωρίζουν, θυμούνται και βίωσαν εκείνες τις εποχές, φέρουν ευθύνη. Ευθύνη να καταγράψουν πρόσωπα, διαδρομές και καταστάσεις. Να διαφυλάξουν τη συλλογική μνήμη από την εξάλειψη. Η ταχύτητα με την οποία εξαφανίζονται κομμάτια του παρελθόντος είναι καταιγιστική. Και υπάρχουν –ορατοί και αόρατοι– μηχανισμοί που φροντίζουν όχι απλώς να σβήνουν μνήμες, αλλά να εμποδίζουν και τη γνώση τους. Δεν πρόκειται για υποψίες, ούτε για φαντασίες: είναι η ίδια η εμπειρία που το βεβαιώνει – εμπειρία που χαράχτηκε σε πρόσωπα, σε σώματα, σε δεκαετίες προσπάθειας.

Ο φίλος του συγγραφέα, ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, από τους σημαντικότερους βιβλιοκριτικούς της χώρας, τιτλοφόρησε το δικό του βιβλίο για τη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία «Η κίνηση του εκκρεμούς» (εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, 2018). Ένας τίτλος που αποδείχθηκε προφητικός – διότι η κίνηση προϋποθέτει ενέργεια. Και σήμερα, το ζητούμενο δεν είναι άλλο από τη διάσωση αυτής της ενέργειας. Να ξαναβρεί η πόλη τον ρυθμό της. Να αποκτήσει ξανά τόπους πνευματικής συνάντησης. Να δώσει χώρο στη δημιουργία. Να αναγνωρίσει τη σημασία της μνήμης. Γιατί μόνο εκεί όπου υπάρχει μνήμη, μπορεί να υπάρξει και μέλλον.