Το «μεταρρυθμιστικό» τέχνασμα της κυβέρνησης Μητσοτάκη με την ιδιόγραφη διαθήκη «κληρονομεί» τον πλούτο των πολλών στους λίγους

Στην καρδιά του ελληνικού Αστικού Κώδικα κατοικεί ένας θεσμός λιτός, πρακτικός και διαχρονικά αποτελεσματικός: η ιδιόγραφη διαθήκη. Πρόκειται για ένα εργαλείο που επέτρεψε σε αμέτρητες οικογένειες να μεταβιβάσουν περιουσίες ήσυχα, απλά και χωρίς κόστος, με όρους εσωτερικής συνεννόησης. Μια μορφή διαθήκης που γράφεται εξ ολοκλήρου από το χέρι του διαθέτη, χωρίς συμβολαιογράφο, χωρίς μάρτυρες, χωρίς κρατικό έλεγχο. Και όμως, αυτή η ελευθερία –αυτή η κοινωνική ελαστικότητα του θεσμού– είναι ακριβώς αυτό που ενοχλεί. Η κυβέρνηση Μητσοτάκη, στο πλαίσιο μιας δήθεν “μεταρρύθμισης” του κληρονομικού δικαίου, ετοιμάζεται να την καταργήσει στην πράξη, διατηρώντας την στα λόγια.

Σύμφωνα με κυβερνητικές διαρροές που αναπαράγονται συστηματικά από μέσα ενημέρωσης –όχι ως προϊόν ερευνητικής δημοσιογραφίας αλλά ως καλοδουλεμένο δελτίο τύπου– οι ιδιόγραφες διαθήκες θα συνεχίσουν να υφίστανται, με μία κρίσιμη διαφορά: για να είναι έγκυρες, θα πρέπει να κατατίθενται από τον ίδιο τον διαθέτη σε συμβολαιογράφο, προτού αποβιώσει. Μια τέτοια αλλαγή δεν αποτελεί απλώς τροποποίηση. Είναι ολοκληρωτική ανατροπή του θεσμικού πλαισίου. Διότι, αν κάποιος προτίθεται να απευθυνθεί σε συμβολαιογράφο για να παραδώσει διαθήκη, πολύ απλά επιλέγει τη δημόσια ή τη μυστική διαθήκη – που επίσης προβλέπονται από τον Κώδικα. Δεν έχει κανένα λόγο να συντάξει ιδιόγραφη.

Επομένως, με αυτόν τον “έξυπνο” ελιγμό, η κυβέρνηση καταργεί την ιδιόγραφη διαθήκη χωρίς να αναλαμβάνει την πολιτική ευθύνη να το ομολογήσει ευθέως. Βαφτίζει την κατάργηση “διασφάλιση του κύρους”, ονομάζει την υπαγωγή σε συμβολαιογράφο “οργάνωση της διαδικασίας” και προβάλλει, για μία ακόμη φορά, το επιχείρημα της “διαφάνειας” για να δικαιολογήσει την εκχώρηση ενός λαϊκού θεσμού στα επαγγελματικά συμφέροντα.

Η επιχειρηματολογία της κυβέρνησης και των εκπροσώπων της στα μέσα ενημέρωσης –δικηγόρων, πανεπιστημιακών και προσώπων με φαινομενικά τεχνοκρατικό κύρος– είναι εξόχως προσχηματική. Επιστρατεύονται δηλώσεις περί μακροχρόνιων οικογενειακών αντιδικιών, περί πλαστογραφιών και ανυπόστατων διαθηκών, χωρίς καμία εμπειρική ή στατιστική τεκμηρίωση. Η αλήθεια είναι απολύτως διαφορετική: οι ιδιόγραφες διαθήκες, όταν προκύπτουν από συνεννόηση μεταξύ των συγγενών, όχι μόνο δεν προκαλούν συγκρούσεις, αλλά τις αποσοβούν. Οι συγγενείς που είναι σε συνεννόηση μπορούν με μια ιδιόγραφη διαθήκη να μοιράσουν δίκαια και αθόρυβα την περιουσία του αποβιώσαντος. Όταν υπάρχει διαφωνία, δεν υπάρχει και ιδιόγραφη διαθήκη. Κανείς δεν τολμά να “ζωγραφίσει” μια διαθήκη χωρίς συναίνεση, λόγω των βαρύτατων ποινών που επισύρει η πλαστογραφία.

Οι πραγματικές αντιδικίες –αυτές που ταλαιπωρούν οικογένειες για χρόνια στα δικαστήρια– αφορούν δημόσιες διαθήκες ή, κυρίως, περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει καμία διαθήκη και η κληρονομιά διανέμεται εξ αδιαιρέτου. Εκεί γεννιούνται τα δράματα. Εκεί δημιουργούνται τα νομικά και συναισθηματικά αδιέξοδα. Η ιδιόγραφη διαθήκη, αντιθέτως, λειτούργησε για δεκαετίες ως ήσυχο εργαλείο αποφυγής αυτών των καταστάσεων. Ακριβώς επειδή δεν έχει γραφειοκρατική βαρύτητα, προσφέρει ευελιξία, ταχύτητα, χαμηλό κόστος. Είναι η διαθήκη των φτωχών και της διπλανής πόρτας.

Η κυβέρνηση Μητσοτάκη όμως, πιστή στην ταξική της πολιτική, έχει ήδη φροντίσει να εξυπηρετήσει τους εύπορους. Από το 2021, αύξησε το αφορολόγητο των γονικών παροχών στις 800.000 ευρώ ανά παιδί. Έτσι, οι πλούσιοι μπορούν να μεταβιβάζουν περιουσίες αφορολόγητα, με συμβολαιογράφους και χωρίς καμία ανάγκη για διαθήκη. Οι ιδιόγραφες διαθήκες απέμειναν σε όσους δεν έχουν τη δυνατότητα να πληρώνουν συμβολαιογραφικά γραφεία. Τώρα, και αυτό το δικαίωμα τους το αφαιρούν.

Δεν είναι όμως μόνο θέμα τάξης. Είναι και θέμα συγκυρίας. Τα funds, που δραστηριοποιούνται επιθετικά στον τομέα των κατασχέσεων και των πλειστηριασμών, βλέπουν με εχθρικό μάτι τη δυνατότητα συγγενών να προστατεύσουν περιουσιακά στοιχεία από χρέη. Όταν κάποιος διαθέτης γνωρίζει ότι κάποιο από τα παιδιά του χρωστάει, μπορεί –μέσω μιας ιδιόγραφης διαθήκης– να μεταβιβάσει την περιουσία σε εγγόνια ή άλλους συγγενείς. Τα funds δεν έχουν χρόνο, ούτε πρόσβαση, ούτε στοιχεία για να κινηθούν ποινικά και να αποδείξουν πλαστότητες. Η ιδιόγραφη διαθήκη είναι για εκείνα ένα τείχος. Ένα τείχος που η κυβέρνηση πρόθυμα γκρεμίζει.

Με το νέο καθεστώς, η ιδιόγραφη διαθήκη –αν δεν έχει κατατεθεί επισήμως σε συμβολαιογράφο– θα είναι πρακτικά ανίσχυρη. Αυτό σημαίνει ότι μετά τον θάνατο του διαθέτη, ακόμη και αν βρεθεί μια τέτοια διαθήκη, δεν θα μπορεί να δημοσιευθεί, ούτε να εφαρμοστεί. Θα αγνοείται, θα απορρίπτεται. Με άλλα λόγια, ο νόμος θα παύει να σέβεται τη βούληση του νεκρού, μόνο και μόνο επειδή δεν πλήρωσε τον “δασμό” του κράτους στον συμβολαιογράφο.

Όσοι μιλούν για ασφάλεια δικαίου και διαφάνεια αποσιωπούν ότι το υπάρχον σύστημα διαθέτει ήδη αυστηρές δικλείδες: σε περίπτωση που μια ιδιόγραφη διαθήκη ευνοεί μη συγγενείς, επιβάλλεται γραφολογική πραγματογνωμοσύνη. Το Δημόσιο παρίσταται υποχρεωτικά στη δίκη. Το κόστος είναι μηδαμινό. Το πλαίσιο λειτουργεί. Κι όμως, το αποδομούν.

Γιατί λοιπόν αυτή η επιμονή στην κατάργηση ενός θεσμού που δεν ενοχλεί, που δεν κοστίζει, που δεν δημιουργεί προβλήματα; Επειδή δεν αποφέρει έσοδα στο κράτος και δεν προσφέρει έλεγχο στην εξουσία. Επειδή αφήνει ένα μικρό, ταπεινό παράθυρο ελευθερίας, αυτόνομης διαχείρισης, προσωπικής βούλησης. Επειδή, εν τέλει, δεν συνάδει με το όραμα μιας κοινωνίας όπου όλα περνούν από τα γραφεία, τις συμβάσεις και τα παράβολα.

Η επίθεση στην ιδιόγραφη διαθήκη δεν είναι νομική λεπτομέρεια αλλά μια θεσμική αλλοίωση, αποτελεί μία ακόμη ψηφίδα στο σχέδιο αποψίλωσης της λαϊκής ιδιοκτησίας, συγκέντρωσης των πόρων σε λίγα χέρια και σταδιακής μετατροπής των πολιτών σε οικονομικά εξαρτώμενους. Το έργο είναι γνωστό. Οι πρωταγωνιστές ίδιοι. Το ερώτημα είναι αν η κοινωνία θα συνεχίσει να παρακολουθεί σιωπηλή. Ή αν, αυτή τη φορά, θα αρνηθεί να υπογράψει τη σιωπηρή της εκποίηση.