Ο αόρατος εχθρός της μνήμης

Για χρόνια συνηθίσαμε να αντιμετωπίζουμε το νέφος ως μια ενοχλητική εικόνα που κάλυπτε τον ουρανό των πόλεων, μια απειλή για το περιβάλλον και έμμεσα για την υγεία μας, με αυξημένο κίνδυνο για βλάβες στους πνεύμονες και την καρδιά. Σήμερα όμως, η επιστήμη αποκαλύπτει ότι η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σκοτεινή. Κάθε ανάσα που παίρνουμε σε μια μεγαλούπολη όπως η Αθήνα ή η Θεσσαλονίκη μπορεί να σημαίνει απώλεια όχι μόνο της υγείας, αλλά και του ίδιου μας του εαυτού. Σύγχρονες επιστημονικές μελέτες, όπως εκείνη που δημοσιεύθηκε στο science.org, αποδεικνύουν ότι τα μικροσωματίδια που αιωρούνται στον αέρα επηρεάζουν άμεσα τη μνήμη και αυξάνουν τον κίνδυνο για νευροεκφυλιστικές ασθένειες όπως η άνοια και η νόσος Αλτσχάιμερ.

Στις αρχές Σεπτεμβρίου, μια μνημειώδης μελέτη 33 επιστημόνων που δημοσιεύτηκε στο Science κατέληξε σε ανησυχητικά συμπεράσματα: η μακροχρόνια έκθεση σε λεπτά σωματίδια PM2.5 συνδέεται με αυξημένες πιθανότητες εμφάνισης άνοιας με σωμάτια Lewy, μιας από τις πιο καταστροφικές μορφές της νόσου. Τα συμπεράσματα στηρίχθηκαν σε δεδομένα 56,5 εκατομμυρίων Αμερικανών, ενώ παράλληλα πειραματικές δοκιμές σε ζώα απέδειξαν ότι οι ίδιοι ρύποι προκαλούν συσσώρευση τοξικών πρωτεϊνών στον εγκέφαλο, επιταχύνοντας την απώλεια μνήμης. Ακόμη πιο αποκαλυπτική ήταν μια μετα-ανάλυση 34 μελετών που αφορούσε 30 εκατομμύρια ανθρώπους: κάθε αύξηση των PM2.5 κατά 10 μικρογραμμάρια ανά κυβικό μέτρο ισοδυναμεί με 17% μεγαλύτερη πιθανότητα εκδήλωσης άνοιας. Δεν πρόκειται για μια απλή στατιστική υπόνοια, αλλά για έναν μηχανισμό με αποδεδειγμένη βιολογική βάση.

Η Ελλάδα βρίσκεται ήδη στο κόκκινο. Το 2023, η χώρα καταδικάστηκε από το δικαστήριο της ευρωπαϊκής ένωσης για δεκαετή υπέρβαση των ορίων διοξειδίου του αζώτου στην Αθήνα, ενώ η Θεσσαλονίκη συγκαταλέγεται σταθερά ανάμεσα στις πιο επιβαρυμένες πόλεις της Ευρώπης σε επίπεδα μικροσωματιδίων. Οι αιτίες είναι γνωστές: ένας γερασμένος στόλος αυτοκινήτων που παραμένει στους δρόμους, καθυστερήσεις στην ένταξη ηλεκτρικών λεωφορείων, ανεξέλεγκτες μικροβιοτεχνίες στον αστικό ιστό. Προστίθενται οι μεγάλες πυρκαγιές που εξαφάνισαν το φυσικό φίλτρο της πάρνηθας και της πεντέλης, αλλά και τα αλλεπάλληλα κύματα αφρικανικής σκόνης που εντείνει η κλιματική αλλαγή. Το αποτέλεσμα είναι ένα εκρηκτικό μείγμα ρύπων που εισπνέουμε καθημερινά.

Οι συνέπειες είναι ήδη μετρήσιμες. Σύμφωνα με την εταιρεία Alzheimer Αθηνών, από το 2020 παρατηρείται άνοδος νέων περιστατικών άνοιας και Αλτσχάιμερ ακόμη και σε άτομα κάτω των 65 ετών, με νευρολόγους να αναφέρουν ολοένα και συχνότερες διαγνώσεις σε ανθρώπους 40 και 50 ετών. Παράλληλα, οι ήδη διαγνωσμένοι ασθενείς βλέπουν την πορεία της νόσου να επιδεινώνεται με πρωτοφανή ταχύτητα.

Κι όμως, υπάρχουν παραδείγματα που δείχνουν ότι η κατάσταση δεν είναι μη αναστρέψιμη. Στον δήμο Περιστερίου λειτουργεί ήδη πιλοτικό δίκτυο αισθητήρων που καταγράφει σε πραγματικό χρόνο την ποιότητα του αέρα σε περιοχές υψηλής ρύπανσης, όπως οι σταθμοί του μετρό Αγίου Αντωνίου και Ανθούπολης. Τα δεδομένα συνδυάζονται με φίλτρα παθητικής αντιρρύπανσης τα οποία από τις αρχές του 2024 έχουν μειώσει αισθητά τα επίπεδα PM2.5 και PM10 κάτω από τα όρια ασφαλείας. Η δράση αυτή, που χρηματοδοτείται από το Ταμείο Ανάκαμψης, επεκτείνεται σύντομα και σε άλλες γειτονιές, όπως το Μπουρνάζι, η Χρυσούπολη και ο Άγιος Ιερόθεος.

Το παράδειγμα αυτό δείχνει ότι η μάχη κατά της ατμοσφαιρικής ρύπανσης δεν είναι χαμένη. Με στοχευμένες επενδύσεις και εφαρμογή καθαρών τεχνολογιών, η ποιότητα του αέρα μπορεί να βελτιωθεί ουσιαστικά. Το μεγάλο στοίχημα είναι αν οι υπόλοιποι δήμοι θα τολμήσουν να ακολουθήσουν ή αν θα αφήσουν εκατομμύρια πολίτες εκτεθειμένους σε έναν κίνδυνο που παραμένει αόρατος αλλά πλήττει τη μνήμη και την ίδια την ανθρώπινη ταυτότητα.