Όταν ο Έλον Μασκ μιλά για «το τέλος της Ελλάδας», καλό είναι να προσέχουμε

Ο πλουσιότερος άνθρωπος στον κόσμο, ο Έλον Μασκ, ο επιχειρηματίας με τεράστια επιρροή και παρουσία στον δημόσιο λόγο παγκοσμίως, με ισχυρή θέση στην κυβέρνηση Τραμπ, με δικές του αυτοκρατορίες στον χώρο της τεχνολογίας, της διαστημικής έρευνας και των κοινωνικών δικτύων, ασχολήθηκε για τέταρτη φορά μέσα σε έναν χρόνο με το πρόβλημα της υπογεννητικότητας στην Ελλάδα, και αυτό δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο. Η τελευταία του ανάρτηση δεν ήταν απλώς άλλη μία φράση ανησυχίας, αλλά κάτι που έμοιαζε περισσότερο με μια προειδοποίηση με δραματικό τόνο, καθώς ο ίδιος έγραψε χαρακτηριστικά πως αυτό που βλέπουμε είναι «το τέλος της Ελλάδας».

Αφορμή στάθηκε η ανάλυση των «Financial Times» που παρουσίαζε τα δεδομένα για τη δημογραφική κατάρρευση της χώρας, τονίζοντας πως περισσότερα από 750 σχολεία έχουν κλείσει σε όλη την επικράτεια λόγω δραματικής μείωσης του αριθμού μαθητών, ενώ, για πρώτη φορά, αυτή η συρρίκνωση δεν αφορά μόνο απομακρυσμένες περιοχές, αλλά επεκτείνεται και σε αστικά κέντρα, ακόμα και στην Αττική. Το υπουργείο Παιδείας επιβεβαιώνει ότι, σε σχέση με το 2018, υπάρχουν πάνω από 111.000 λιγότεροι μαθητές στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, καταγράφοντας μείωση σχεδόν 19% μέσα σε επτά χρόνια. Αυτή η εξέλιξη, που για πολλούς ίσως περνά απαρατήρητη ή αντιμετωπίζεται απλώς ως ένα στατιστικό στοιχείο, προκάλεσε εκ νέου την παρέμβαση του Έλον Μασκ, ο οποίος φαίνεται να παρακολουθεί με ενδιαφέρον –ή και αγωνία– τη δημογραφική πορεία της χώρας.

Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Μασκ κάνει σχετική ανάρτηση. Τον περασμένο Ιούλιο είχε αναρτήσει χάρτη που παρουσίαζε την υπογεννητικότητα στην Ευρώπη, σημειώνοντας ότι είτε η ήπειρος θα αρχίσει να αποκτά μεγάλες οικογένειες είτε θα σβήσει πληθυσμιακά, με την Ελλάδα να βρίσκεται στη χαμηλότερη σχεδόν θέση της κατάταξης. Τον Απρίλιο του 2024 είχε αναφέρει ρητά ότι η Ελλάδα βιώνει πληθυσμιακή κατάρρευση, ενώ λίγους μήνες αργότερα, τον Σεπτέμβριο, είχε σχολιάσει με έκπληξη την αναλογία διπλάσιων θανάτων σε σχέση με τις γεννήσεις στη χώρα μας. Όλα αυτά τα μηνύματα έχουν τεράστια απήχηση: η ανάρτηση του Απριλίου συγκέντρωσε μέσα σε λίγες ώρες περισσότερα από 11.000 retweets και 48.000 likes, ενώ η πιο πρόσφατη ξεπέρασε τις 15.000 κοινοποιήσεις και τα 85.000 likes, επιβεβαιώνοντας ότι η «φωνή» του Μασκ δεν είναι απλώς ισχυρή, αλλά και αποτελεσματική στη διαμόρφωση της παγκόσμιας συζήτησης.

Ο Μασκ, με έντεκα παιδιά από τρεις διαφορετικές μητέρες, έχει κατ’ επανάληψη εκφράσει την άποψη πως η μεγαλύτερη απειλή για τον πλανήτη δεν είναι το περιβάλλον ή η τεχνητή νοημοσύνη, αλλά η κατάρρευση του ανθρώπινου πληθυσμού. Σε συνέδρια, δημόσιες τοποθετήσεις και προσωπικές πρωτοβουλίες, έχει επισημάνει ότι η μείωση των γεννήσεων είναι το υπ’ αριθμόν ένα πρόβλημα που απειλεί την παγκόσμια σταθερότητα, τονίζοντας ότι χωρίς νέες γενιές, καμία τεχνολογική πρόοδος δεν θα έχει νόημα. Δεν είναι τυχαίο ότι έχει επενδύσει μεγάλα ποσά σε έρευνες σχετικές με τη γονιμότητα και τον πληθυσμό, και ότι έχει καλέσει κυβερνήσεις –με πιο πρόσφατο παράδειγμα το Φεστιβάλ της Ρώμης– να λάβουν δραστικά μέτρα ώστε να ενισχυθούν οι γεννήσεις. «Η συμβουλή μου προς όλους τους ηγέτες είναι: κάντε παιδιά, δημιουργήστε το μέλλον», ήταν η χαρακτηριστική του φράση.

Τα δεδομένα στην Ελλάδα είναι πράγματι ανησυχητικά. Ο δείκτης γονιμότητας έχει πέσει κάτω από το 1,5 εδώ και δεκαετίες, και το 2023 οι γεννήσεις κατέγραψαν νέο ιστορικό χαμηλό, με λιγότερα από 80.000 παιδιά να έρχονται στον κόσμο, αριθμός που δεν είχε σημειωθεί ξανά από το 1955. Η ΕΛ.ΣΤΑΤ. είχε επιβεβαιώσει από το 2022 ότι η μείωση συνεχίζεται με γοργούς ρυθμούς: το 2022 οι γεννήσεις ήταν μειωμένες κατά 10,31% σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά, δηλαδή περίπου 9.000 λιγότερες. Η οικονομική κρίση, η ανασφάλεια για το μέλλον, η αβεβαιότητα στον επαγγελματικό και οικογενειακό προγραμματισμό, αλλά και η απουσία ενός συνεκτικού εθνικού σχεδίου για το δημογραφικό, θεωρούνται βασικές αιτίες αυτής της τάσης, που πλέον δεν μπορεί να αγνοηθεί.

Ορισμένοι σχολιαστές στις ΗΠΑ, κυρίως προερχόμενοι από το προοδευτικό στρατόπεδο, επιχειρούν να προσδώσουν ιδεολογικά χαρακτηριστικά σε αυτή τη συζήτηση, υποστηρίζοντας ότι η έντονη ενασχόληση με την υπογεννητικότητα είναι στοιχείο «συντηρητικής ατζέντας». Ωστόσο, το πρόβλημα είναι πέρα από ιδεολογίες και αφορά πολύ πρακτικά ζητήματα: από τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος και τις συντάξεις, μέχρι τη δυνατότητα διατήρησης της κοινωνικής συνοχής και της εθνικής ισχύος. Ο ίδιος ο Λευκός Οίκος, σύμφωνα με τους «New York Times», εξετάζει τρόπους ενίσχυσης της οικογένειας και της γονιμότητας στις ΗΠΑ, δείγμα ότι η ανησυχία είναι πλέον διακομματική και διακρατική.

Η Γερμανία επιμένει ότι το δημογραφικό μπορεί να εξισορροπηθεί με την ενίσχυση της μετανάστευσης, όμως είναι σαφές πως αυτό από μόνο του δεν αποτελεί μακροπρόθεσμη λύση. Χώρες όπως η Νότια Κορέα και η Ιταλία καταγράφουν ακόμα χαμηλότερους δείκτες γονιμότητας –0,72 και 1,21 αντίστοιχα– και ήδη αντιμετωπίζουν τεράστια προβλήματα. Στην Ελλάδα, ωστόσο, υπάρχει μια πρόσθετη ιδιαιτερότητα: η γεωγραφική της δομή, οι έντονες κοινωνικές ανισότητες και η χρόνια έλλειψη μακροπρόθεσμου σχεδιασμού καθιστούν το δημογραφικό όχι απλώς σοβαρό πρόβλημα, αλλά εν δυνάμει υπαρξιακή απειλή για το μέλλον της χώρας.

Ίσως γι’ αυτό ο Μασκ επιμένει. Γιατί όσο κι αν ο τρόπος που επιλέγει να το εκφράσει –με μια φράση όπως «το τέλος της Ελλάδας»– φαίνεται υπερβολικός ή δραματικός, στην πραγματικότητα λειτουργεί σαν υπενθύμιση ότι το μέλλον μιας χώρας δεν κρίνεται από την οικονομική της ανάπτυξη ή την τεχνολογική της πρόοδο, αλλά από το αν έχει πολίτες για να τη ζήσουν.