Ανρί ντε Σεν-Σιμόν: Ο ξεχασμένος πατέρας της τεχνοκρατίας και η κρίση του επιστημονισμού

Στην ιστορία των ιδεών, ορισμένα πρόσωπα έχουν αναγνωριστεί ευρέως ως θεμελιωτές κοσμοθεωριών που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο κόσμο: ο Τόμας Ακινάτης στη μεσαιωνική θεολογία, ο Τζον Λοκ στην πολιτική φιλοσοφία, ο Καρλ Μαρξ στον κοινωνικό ριζοσπαστισμό, ο Δαρβίνος στη βιολογία, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν στη φυσική και ο Τζον Μέιναρντ Κέυνς στην οικονομική σκέψη. Πίσω από αυτούς όμως, κρύβεται ένας λιγότερο γνωστός αλλά καίριας σημασίας στοχαστής, του οποίου η επίδραση υπήρξε σιωπηλή αλλά βαθύτατη: ο Ανρί ντε Σεν-Σιμόν (1760-1825).

Ο Σεν-Σιμόν έχει αναγνωριστεί από ορισμένους ιστορικούς ως “πρωτοσοσιαλιστής”, ωστόσο αυτή η περιγραφή είναι παραπλανητική. Ο ίδιος ποτέ δεν μίλησε για συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής ούτε ταυτίστηκε με το προλεταριακό αίτημα ανατροπής της αστικής τάξης. Αντιθέτως, ήταν ένθερμος υποστηρικτής μιας νέας τάξης, όχι της εργατικής αλλά της τεχνικής και επιστημονικής ελίτ. Ήταν ο στοχαστής που πρώτος φαντάστηκε έναν κόσμο οργανωμένο από την “θρησκεία της επιστήμης” και διοικούμενο από αυτούς που γνωρίζουν – τους ειδικούς, τους τεχνοκράτες.

Γεννημένος στη Γαλλία από αριστοκρατική οικογένεια, ο Σεν-Σιμόν αυτοπαρουσιαζόταν –χωρίς αποδείξεις– ως απόγονος του Καρλομάγνου. Κατατάχθηκε στον στρατό σε ηλικία 17 ετών και συμμετείχε ενεργά στην Αμερικανική Επανάσταση, πολεμώντας στη μάχη της Γιορκτάουν το 1781. Το πέρασμά του από τις Ηνωμένες Πολιτείες τον εντυπωσίασε βαθιά: είδε έναν κόσμο χωρίς βασιλείς, όπου η τεχνολογική και στρατηγική υπεροχή συνοδευόταν από δημοκρατικούς θεσμούς. Ήταν το πρώτο του βήμα προς την ιδέα ότι οι παλαιές μοναρχίες είναι καταδικασμένες και ότι οι ικανοί –και όχι οι ευγενείς– πρέπει να κυβερνούν.

Η Γαλλική Επανάσταση ακολούθησε και ενίσχυσε αυτή την πεποίθηση. Η πτώση του παλαιού καθεστώτος δεν γέννησε στον Σεν-Σιμόν το ριζοσπαστικό πάθος των γιακωβίνων, αλλά την ιδέα ότι χρειάζεται μια νέα, διανοητική αριστοκρατία. Όχι με βάση το αίμα ή τον πλούτο, αλλά με βάση τη γνώση, την επιστημονική κατάρτιση και τη δημιουργική ιδιοφυΐα.

Η κοινωνία ως μηχανισμός υπό τεχνική διαχείριση

Για τον Σεν-Σιμόν, η κοινωνία δεν είναι οργανισμός ικανός για αυτορρύθμιση μέσα από την ελεύθερη ανθρώπινη δράση. Είναι ένας μηχανισμός που απαιτεί σχεδιασμό. Ποιος θα τον σχεδιάσει; Μια επιλεγμένη ομάδα διανοούμενων και επιστημόνων – οι “σοφοί”. Ο ίδιος πρότεινε ένα Συμβούλιο 21 ατόμων: τρεις μαθηματικοί, τρεις γιατροί, τρεις φυσικοί, τρεις φυσιολόγοι, τρεις λογοτέχνες, τρεις ζωγράφοι, τρεις μουσικοί. Αυτοί θα κυβερνούσαν, όχι ως πολιτικοί, αλλά ως θεματοφύλακες της λογικής και της προόδου.

Ονειρεύτηκε ακόμη και έναν “δημοκρατικό” τρόπο ανάδειξης αυτής της ελίτ: ψηφοφορία στον τάφο του Ισαάκ Νεύτωνα. Ο Νεύτωνας, το ιερό είδωλο της λογικής, θα γινόταν το σύμβολο αυτής της νέας κοσμικής θεότητας. Οι ηγέτες δεν θα κληρονομούσαν την εξουσία, αλλά θα την αποκτούσαν μέσω του αναγνωρισμένου πνευματικού τους μεγαλείου.

Ο αυστριακός οικονομολόγος Φρίντριχ Χάγιεκ, στο βιβλίο του “Η Αντεπανάσταση της Επιστήμης” (1952), αναγνώρισε στον Σεν-Σιμόν τον θεμελιωτή του επιστημονισμού: μιας ιδεολογικής παραμόρφωσης της επιστήμης, που δεν την βλέπει ως αναζήτηση αλήθειας αλλά ως εργαλείο εξουσίας. Ο Χάγιεκ αντιπαραθέτει τη γνήσια επιστημονική προσέγγιση –που είναι ταπεινή, πειραματική και ανοιχτή στην αβεβαιότητα– με τον επιστημονισμό που επιδιώκει να κωδικοποιήσει την κοινωνική ζωή μέσα από τεχνοκρατικά πρότυπα και να την διοικήσει με βάση την αλάθητη λογική μιας ελίτ.

Στον επιστημονισμό, η επιστήμη παύει να είναι διαδικασία ανακάλυψης και γίνεται ένα τελικό σύνολο “σωστών” απαντήσεων. Δεν προσκαλεί στον διάλογο, επιβάλλει. Δεν σέβεται την ποικιλομορφία, την εξομοιώνει. Είναι η μετατροπή της περιέργειας σε δόγμα και της διανόησης σε εξουσία.

Από το όραμα στην κυριαρχία – και στην κρίση

Οι ιδέες του Σεν-Σιμόν επηρέασαν καθοριστικά στοχαστές όπως ο Ωγκύστ Κοντ και ο Σαρλ Φουριέ. Ο θετικισμός, η πίστη ότι η επιστήμη μπορεί να σχεδιάσει την κοινωνία, η ελπίδα για έναν κόσμο δίχως τριβές υπό την καθοδήγηση των ειδικών – όλα ξεκίνησαν από εκείνον. Η τεχνοκρατία του 20ού αιώνα, οι μεταπολεμικοί θεσμοί, τα υπερεθνικά όργανα και οι διεθνείς γραφειοκρατίες – όλοι αναπαράγουν το όραμά του, συνήθως χωρίς να το γνωρίζουν.

Όμως αυτή η κυριαρχία του επιστημονισμού, με αποκορύφωμα την πανδημική διαχείριση, δείχνει πλέον τα όριά της. Η επιστήμη ως εξουσία και όχι ως εργαλείο, έχασε την αξιοπιστία της. Ο κόσμος κουράστηκε από τα πρότυπα, τις εντολές, τις τεχνοκρατικές αυθεντίες που σπανίως λογοδοτούν.

Ίσως ο ιστορικός κύκλος να κλείνει. Η εποχή του Σεν-Σιμόν και των επιγόνων του οδεύει προς το τέλος της. Η ανάγκη για επιστροφή στην επιστήμη ως ταπεινή, ανοιχτή και ελεύθερη διαδικασία είναι πλέον εμφανής. Όχι για να καταργηθεί η γνώση, αλλά για να απελευθερωθεί από τη σκοτεινή σκιά της εξουσιαστικής διαχείρισής της.

Ο Σεν-Σιμόν ονειρεύτηκε μια κοινωνία διοικούμενη από το ανθρώπινο μυαλό. Ίσως η δική μας εποχή να απαιτεί μια κοινωνία που θα υπηρετεί την ανθρώπινη ψυχή: με σεβασμό, διάλογο, αβεβαιότητα – και ελευθερία.