Chat Control: Ο «Μεγάλος Αδελφός» της Ευρώπης ντυμένος με το πρόσχημα της παιδικής προστασίας

Μεθοδικά, σιωπηρά και με την προσφιλή στις Βρυξέλλες τακτική της νομοθετικής φθοράς δια της επιμονής, η Ευρωπαϊκή Ένωση οδεύει προς την υλοποίηση του μεγαλύτερου πειράματος ψηφιακής επιτήρησης σε καιρό ειρήνης. Επισήμως, ο στόχος είναι η καταπολέμηση της σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών. Ανεπισήμως, η εφαρμογή του Κανονισμού “Child Sexual Abuse Regulation” — ή πιο εύηχα “Chat Control” — ισοδυναμεί με την εγκαθίδρυση ενός μηχανισμού αδιάκριτης παρακολούθησης κάθε ιδιωτικού μηνύματος που ανταλλάσσεται σε εφαρμογές όπως το Viber, το Signal, το Telegram, το Messenger και το WhatsApp.

Ο κανονισμός, αν παραμείνει στην τρέχουσα μορφή του, δεν περιορίζεται σε στοχευμένες επιχειρήσεις κατά υπόπτων, αλλά καθιερώνει το προληπτικό «σκανάρισμα» όλων των επικοινωνιών, ακόμη και κρυπτογραφημένων. Στην πράξη, η Ε.Ε. επιχειρεί να εισαγάγει τον μόνιμο έλεγχο του ιδιωτικού λόγου και της ψηφιακής αλληλογραφίας εκατοντάδων εκατομμυρίων πολιτών, με την πρόφαση ότι έτσι θα παρεμποδιστεί η διακίνηση παράνομου υλικού. Είναι η πρώτη φορά που η ευρωπαϊκή νομοθεσία επιδιώκει τόσο ριζική ανατροπή της αρχής της μυστικότητας των επικοινωνιών — όχι ως εξαίρεση, αλλά ως κανόνα.

Η νομική και πολιτική μάχη διαρκεί ήδη τρία χρόνια, με τις Βρυξέλλες να παλινωδούν μεταξύ σκληρής γραμμής και ήπιων τροποποιήσεων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προωθεί την καθολική σάρωση κάθε επικοινωνίας. Το Ευρωκοινοβούλιο, σε μια σπάνια επίδειξη θεσμικού ενστίκτου αυτοσυντήρησης, επιμένει πως ο έλεγχος πρέπει να περιοριστεί σε μη κρυπτογραφημένα μηνύματα και μόνο σε περιπτώσεις με τεκμηριωμένες υπόνοιες.

Με την ανάληψη της εξάμηνης προεδρίας της Ε.Ε. από τη Δανία τον Ιούλιο, το νομοθέτημα μπήκε ξανά στην κορυφή της ατζέντας. Λίγες μέρες πριν, η διαρροή των πρακτικών μιας κλειστής συνεδρίασης, που δημοσιεύθηκαν από τον γερμανικό ιστότοπο netzpolitik, φώτισε τις ισορροπίες και τις πιέσεις: η Κοπεγχάγη εμφανίζεται αμετακίνητη υπέρ της «υποχρεωτικής επιτήρησης» — δηλαδή της κατάργησης της κρυπτογράφησης στην πράξη. Στο πλευρό της Δανίας βρίσκονται η Ιταλία, η Ισπανία και η Ουγγαρία, ενώ θετικά διακείμενη εμφανίζεται και η Γαλλία.

Απέναντι, Βέλγιο, Αυστρία, Ολλανδία και Εσθονία καταγγέλλουν τον κανονισμό ως απειλή για τα θεμελιώδη δικαιώματα. Η Βιέννη δεσμεύεται μάλιστα από κοινοβουλευτική απόφαση να καταψηφίσει οποιαδήποτε μορφή καθολικής σάρωσης και αποδυνάμωσης της κρυπτογράφησης. Η Ολλανδία κρατά την ίδια γραμμή, ενώ το Βέλγιο δηλώνει ότι η σάρωση κρυπτογραφημένων επικοινωνιών είναι «δύσκολο θέμα σε εθνικό επίπεδο».

Η στάση της Γερμανίας παραμένει ο μεγάλος άγνωστος Χ. Η προηγούμενη κυβέρνηση είχε ταχθεί κατά της παράκαμψης της κρυπτογράφησης, αλλά η νέα ηγεσία δεν έχει ακόμη ξεκαθαρίσει τη θέση της. Εάν Βερολίνο και Παρίσι στηρίξουν τελικά την πρωτοβουλία της δανέζικης προεδρίας, τότε η έγκριση του κανονισμού θα είναι θέμα εβδομάδων — και η Ευρώπη θα εισέλθει σε μια νέα εποχή καθολικής επιτήρησης.

Η Νομική Υπηρεσία του Συμβουλίου της Ε.Ε. έχει ήδη προειδοποιήσει ότι η ρύθμιση παραβιάζει θεμελιώδη δικαιώματα και τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η νομολογία αυτή είναι σαφής: η αποδυνάμωση της κρυπτογράφησης, όταν επηρεάζει το σύνολο των χρηστών, αντίκειται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Το να καταστούν όλοι οι πολίτες ύποπτοι εκ προοιμίου, στο όνομα της προστασίας μιας κατηγορίας θυμάτων, συνιστά αντιστροφή της έννοιας του κράτους δικαίου.

Η θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου επίσης δεν μπορεί να παρερμηνευθεί: απορρίπτει τον μαζικό έλεγχο των μηνυμάτων και αποκλείει μέτρα που θα υπονόμευαν την από άκρο σε άκρο κρυπτογράφηση ιδιωτικών εφαρμογών ανταλλαγής μηνυμάτων, όπως το Signal ή το WhatsApp.

Το Συμβούλιο, από την άλλη, έχει αποτύχει να καταλήξει σε κοινή θέση, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες για συμβιβασμό. Ωστόσο, πρόσφατα διέρρευσαν έγγραφα που δείχνουν ότι ίσως διαφαίνεται πλειοψηφία υπέρ της πιο πρόσφατης πρότασης συμβιβασμού που υπέβαλε η βελγική προεδρία του Συμβουλίου.

Στην τελευταία αυτή πρόταση, η σάρωση κειμένων και ηχητικών μηνυμάτων έχει αποσυρθεί, όμως παραμένει η σάρωση οπτικού υλικού – όπως εικόνες και βίντεο – καθώς και συνδέσμων URL. Το προτεινόμενο συμβιβαστικό σχέδιο απαιτεί από τους χρήστες υπηρεσιών που θεωρούνται υψηλού κινδύνου, όπως οι κρυπτογραφημένες εφαρμογές μηνυμάτων, να «συναινούν» ώστε το οπτικό περιεχόμενο και οι σύνδεσμοι που επιθυμούν να μοιραστούν να σαρώνονται για υλικό σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων (CSAM).

Ας είμαστε ξεκάθαροι: ο εξαναγκασμός των χρηστών να δώσουν τη «συναίνεσή» τους για σάρωση των επικοινωνιών τους, αν θέλουν να συνεχίσουν να στέλνουν εικόνες, βίντεο ή ακόμη και συνδέσμους στους φίλους τους, δεν αποτελεί έγκυρη μορφή συναίνεσης. Δεν είναι μόνο μια απαράδεκτη εισβολή στην ιδιωτική ζωή και την ελευθερία της έκφρασης και της πληροφόρησης, αλλά δεν πληροί καν τις απαιτήσεις για συναίνεση όπως αυτές καθορίζονται σε άλλες νομοθεσίες της ΕΕ.

Πέρα από τα ζητήματα ιδιωτικότητας και συναίνεσης, ο έλεγχος συνομιλιών μπορεί ακόμη και να εμποδίσει τις προσπάθειες των αρχών να καταπολεμήσουν αποτελεσματικά τη σεξουαλική κακοποίηση. Λόγω του τεράστιου όγκου οπτικού περιεχομένου που αποστέλλεται μέσω εφαρμογών μηνυμάτων στην ΕΕ, ακόμη και συστήματα με εξαιρετικά υψηλά ποσοστά ανίχνευσης – ανέφικτα στην πράξη – θα παρήγαγαν πληθώρα ψευδώς θετικών αποτελεσμάτων, καταναλώνοντας πολύτιμους πόρους των διωκτικών αρχών. Ενώ τόσο τα αυτοματοποιημένα συστήματα όσο και οι ανθρώπινοι συντονιστές ίσως αναγνωρίσουν σωστά το καθαυτό οπτικό υλικό, συχνά κρίνουν λανθασμένα τη νομική του σημασία – για παράδειγμα, σε περιπτώσεις γονέων που στέλνουν φωτογραφίες των παιδιών τους σε γιατρούς ή εφήβων που μοιράζονται γυμνές εικόνες μεταξύ τους.

Ο επόμενος γύρος διαπραγματεύσεων του Συμβουλίου έχει οριστεί για τις 12 Σεπτεμβρίου, με τους υποστηρικτές του μέτρου να προσβλέπουν σε τελική έγκριση έως τα μέσα Οκτωβρίου. Η ημερομηνία αυτή μπορεί να αποδειχθεί σημείο καμπής: είτε η Ε.Ε. θα επιβεβαιώσει ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα είναι αδιαπραγμάτευτα, είτε θα περάσει οριστικά το κατώφλι μιας κοινωνίας όπου η ιδιωτικότητα είναι απλώς τεχνικό εμπόδιο για τις αρχές ασφαλείας.

Η επίκληση της παιδικής προστασίας λειτουργεί εδώ ως το τέλειο «πολιτικό άλλοθι»: όποιος διαφωνεί κινδυνεύει να στιγματιστεί ως ανάλγητος ή, χειρότερα, ως ύποπτος. Όμως η πολιτική εμπειρία δείχνει ότι τέτοια μέτρα, μόλις εγκαθιδρυθούν, σπάνια περιορίζονται στον αρχικό τους σκοπό. Η τεχνολογική υποδομή για το “Chat Control” μπορεί να χρησιμοποιηθεί αύριο για την καταπολέμηση της «παραπληροφόρησης», της «ρητορικής μίσους», της «φοροδιαφυγής» ή οποιασδήποτε άλλης απειλής κρίνει η εκάστοτε εξουσία.

Αντί να συνεχίζουμε να προωθούμε την εκ θεμελίων λανθασμένη προσέγγιση του ελέγχου συνομιλιών και της σάρωσης στην πλευρά του χρήστη (client-side scanning), οφείλουμε να στηρίξουμε μέτρα που μπορούν πραγματικά να προστατεύσουν τα παιδιά από τη σεξουαλική κακοποίηση. Κατά την ανάπτυξη του κανονισμού για την προστασία των παιδιών από σεξουαλική κακοποίηση (CSA regulation), πολυάριθμες οργανώσεις προστασίας παιδιών και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, που αντιτίθενται στον έλεγχο συνομιλιών, πρότειναν εναλλακτικές για τον περιορισμό της διάδοσης του CSAM, όπως η διαγραφή του υλικού που εντοπίζεται στο διαδίκτυο από τις διωκτικές αρχές μετά την ολοκλήρωση της έρευνας ή η αύξηση των πόρων που διατίθενται στις υπάρχουσες διωκτικές αρχές και στις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Είναι κρίσιμο να αναγνωρίσουμε ότι τέτοια μέτρα πρέπει επίσης να σέβονται τα θεμελιώδη δικαιώματα των ίδιων των παιδιών και των νέων, ιδίως όσων αντιμετωπίζουν αυξημένους κινδύνους στο διαδίκτυο λόγω του ότι ανήκουν σε κάποια περιθωριοποιημένη ομάδα.

Ας εγκαταλείψουμε οριστικά την ιδέα του ελέγχου συνομιλιών και της σάρωσης κρυπτογραφημένων μηνυμάτων στην πλευρά του χρήστη και ας επικεντρωθούμε στο πώς μπορούμε πραγματικά να προστατεύσουμε τα παιδιά από τη σεξουαλική κακοποίηση, διαφυλάσσοντας παράλληλα τα θεμελιώδη δικαιώματα όλων.

Η Ευρώπη βρίσκεται έτσι μπροστά σε ένα ιστορικό δίλημμα: θα συνεχίσει να παρουσιάζεται ως θεματοφύλακας της ελευθερίας και της ιδιωτικότητας ή θα ακολουθήσει τον δρόμο της τεχνολογικής αυταρχικότητας, ντύνοντας τον «Μεγάλο Αδελφό» με τον μανδύα της παιδικής προστασίας;