Μια υπόθεση που εξελίχθηκε σε τραγωδία συγκλονίζει την ελληνική κοινωνία και επαναφέρει στο προσκήνιο παθογένειες του κρατικού μηχανισμού στην υποδοχή, καταγραφή και διαχείριση μεταναστευτικών ροών. Ο θάνατος ενός τετράχρονου κοριτσιού στο Φάληρο, κάτω από αδιευκρίνιστες ακόμη συνθήκες, φαίνεται να μην αφορά μόνο ένα οικογενειακό δράμα, αλλά και σοβαρές αμέλειες σε επίπεδο διοίκησης, εποπτείας και συντονισμού των αρμόδιων υπηρεσιών.
Σύμφωνα με όσα έχουν γίνει γνωστά, η μητέρα του παιδιού, υπήκοος Αλγερίας, είχε αιτηθεί άσυλο στην Ελλάδα τα προηγούμενα χρόνια, παρότι η χώρα προέλευσης της κατατάσσεται στις «ασφαλείς» βάσει των ευρωπαϊκών οδηγιών. Οι αιτήσεις της φέρεται να είχαν απορριφθεί τουλάχιστον δύο φορές, ενώ ασκήθηκαν εφέσεις, όπως προβλέπεται από τη σχετική διαδικασία. Στο μεταξύ, η γυναίκα παρέμενε στη χώρα, αποκτώντας περισσότερα παιδιά, χωρίς να είναι σαφές πώς εξασφάλιζε στέγη και βιοπορισμό.
Το ενδιαφέρον –και ταυτόχρονα ανησυχητικό– στοιχείο της υπόθεσης είναι ότι παρά τις πολλαπλές επαφές της με κρατικές υπηρεσίες (Αστυνομία, κοινωνικές δομές, σύστημα ασύλου), κανένας μηχανισμός δεν ενεργοποιήθηκε για να εξετάσει την κατάσταση της οικογένειας. Ακόμα και όταν υπήρξαν περιστατικά –όπως η καταγγελία για έκθεση ανηλίκου σε κίνδυνο ή η σύλληψη για παραμέληση ανηλίκων– δεν φαίνεται να έγινε κάποια ουσιαστική παρέμβαση από την Πρόνοια ή άλλη κοινωνική υπηρεσία.
Η γυναίκα φέρεται επίσης να συνδεόταν με άντρα συριακής καταγωγής, γνωστό στις αρχές για παραβατική συμπεριφορά, περιλαμβανομένων αδικημάτων σχετιζόμενων με ναρκωτικά, οπλοκατοχή και ενδοοικογενειακή βία. Παρά τις συλλήψεις, φαίνεται ότι δεν επιβλήθηκαν περιοριστικά μέτρα, ούτε προχώρησαν οι διαδικασίες απέλασης, παρότι δεν διέθετε ισχυρά νομικά επιχειρήματα για παραμονή στη χώρα.
Η συνέχεια είναι γνωστή. Το παιδί εντοπίστηκε νεκρό, με ενδείξεις που παραπέμπουν σε προηγούμενη κακοποίηση. Οι έρευνες συνεχίζονται, και δεν έχει ακόμη επισήμως αποδοθεί η ευθύνη για το θάνατό του, ωστόσο πολλά από τα στοιχεία προκαλούν εύλογα ερωτήματα για το αν ο θάνατος αυτός θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί.
Κρατικά κενά και θεσμικές αδράνειες
Η περίπτωση της μητέρας εγείρει σοβαρά ερωτήματα για το πώς λειτουργεί το ελληνικό σύστημα ασύλου και σε ποιο βαθμό επιτηρείται η κατάσταση όσων αιτούνται προστασία, ιδιαίτερα όταν υπάρχουν απορριπτικές αποφάσεις. Σε ένα οργανωμένο κράτος, η απόρριψη αιτήματος ασύλου συνεπάγεται την ενεργοποίηση των διαδικασιών επιστροφής ή απέλασης, ειδικά όταν δεν υπάρχουν δικαιολογητικά που να στηρίζουν την παραμονή στη χώρα.
Παράλληλα, φαίνεται να υπάρχει σημαντική αδυναμία συντονισμού μεταξύ των υπηρεσιών: αστυνομία, πρόνοια, δήμοι και περιφέρειες εμφανίζονται συχνά να λειτουργούν αποκομμένα, χωρίς ενιαίο πλαίσιο και χωρίς κοινή εικόνα για υποθέσεις που αφορούν ευάλωτους πληθυσμούς – ειδικά όταν εμπλέκονται ανήλικοι.
Σε αυτό το πλαίσιο, δεν είναι λίγοι εκείνοι που αναρωτιούνται κατά πόσο το σύστημα λειτουργεί όπως θα έπρεπε. Πώς είναι δυνατόν μια οικογένεια χωρίς έγκυρη άδεια παραμονής να μένει σε διαμέρισμα, να μετακινείται κανονικά, να εγγράφει παιδιά σε δημόσιες δομές, να υποβάλλει διαδοχικά αιτήματα, χωρίς ποτέ να αντιμετωπίσει τις προβλέψεις του νόμου;
Ερωτήματα για πιθανές μεσολαβήσεις και οικονομικές διαδρομές
Δεν λείπουν και οι υποψίες για ύπαρξη δικτύων που διευκολύνουν τέτοιες παραμονές και υποβάλλουν αιτήσεις ασύλου με οργανωμένο τρόπο. Σε αρκετές περιπτώσεις έχουν παρατηρηθεί «συμβουλές» προς αιτούντες για ελιγμούς, αλλαγή τόπου υποβολής αιτήματος, αλλά και νομικές ενέργειες που καθυστερούν επ’ αόριστον την εκτέλεση διοικητικών αποφάσεων.
Είναι σαφές ότι υπάρχει έδαφος για διαφθορά – όχι μόνο στις δημόσιες υπηρεσίες αλλά και στον ιδιωτικό τομέα που εμπλέκεται (π.χ. νομικοί, διαμεσολαβητές, φορείς ΜΚΟ). Η υποψία πως κάποιοι κερδίζουν από την ασάφεια του πλαισίου δεν είναι αυθαίρετη· απλώς απαιτεί τεκμηρίωση.
Ειδικά αν ισχύει ότι, ενώ έχει υπάρξει απόρριψη, καταγράφεται νέα αίτηση σε διαφορετική περιοχή της χώρας, τίθενται ερωτήματα για τον ρόλο όσων παρέχουν νομική ή μεταφραστική υποστήριξη, αλλά και για την επάρκεια του ηλεκτρονικού συστήματος που θα έπρεπε να διασταυρώνει τις προηγούμενες αποφάσεις.
Το κοινωνικό σκέλος
Πέρα από τις ευθύνες της διοίκησης, η υπόθεση αναδεικνύει την ανάγκη για επανασχεδιασμό του τρόπου με τον οποίο προστατεύονται ανήλικοι από μη κατάλληλους γονείς – ανεξαρτήτως εθνικότητας. Η ύπαρξη μικρών παιδιών σε ασταθές οικογενειακό και νομικό περιβάλλον θα έπρεπε να κινητοποιεί μηχανισμούς πρόληψης και παρέμβασης.
Η μητέρα φέρεται να μην γνώριζε τη γλώσσα, να μην είχε καμία κοινωνική ένταξη και να είχε ιστορικό αμελούς φροντίδας. Σε πολλές χώρες της Ε.Ε., η απόσυρση της επιμέλειας τέκνων σε τέτοιες περιπτώσεις είναι συχνή και γίνεται κατόπιν γνωμάτευσης ειδικών. Στην Ελλάδα, ωστόσο, οι υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας είναι συχνά υποστελεχωμένες και με ελλιπή πόρους, και οι περιπτώσεις παραβλέπονται μέχρι να είναι πολύ αργά.
Τι δεν έγινε – και τι πρέπει να γίνει
Η ευθύνη για το τραγικό συμβάν δεν αφορά μόνο τους άμεσους δράστες. Αφορά και ένα διοικητικό σύστημα που, για πολλοστή φορά, αποδείχθηκε ανεπαρκές. Οι νόμοι υπάρχουν – αλλά είτε δεν εφαρμόζονται, είτε αγνοούνται, είτε ακυρώνονται στην πράξη από παραθυράκια, καθυστερήσεις και έλλειψη πολιτικής βούλησης.
Η Πολιτεία οφείλει να απαντήσει στα εξής:
Γιατί δεν έχει ενεργοποιηθεί πλήρως το σύστημα απέλασης όταν υπάρχουν τελεσίδικες αποφάσεις;
Πώς προστατεύονται τα παιδιά από ακατάλληλες συνθήκες διαβίωσης;
Ποιος ελέγχει τις αιτήσεις ασύλου που υποβάλλονται σε πολλαπλές φάσεις και περιοχές;
Υπάρχει καταγραφή και εποπτεία των αιτούντων, ιδίως όσων παραμένουν παράνομα στη χώρα;
Πόσοι άλλοι «αόρατοι» διαβιούν σήμερα στην ελληνική επικράτεια εκτός κρατικού ελέγχου;
Η απάντηση δεν μπορεί να είναι η δαιμονοποίηση μεταναστών ή η αποδοχή μιας γενικευμένης δυσπιστίας. Ούτε όμως μπορεί να συνεχιστεί η κατάσταση κατά την οποία η Πολιτεία δεν ξέρει ποιος ζει, πού, πώς και υπό ποιες συνθήκες. Γιατί, όπως αποδεικνύει αυτή η τραγική υπόθεση, η αδράνεια κάποιες φορές πληρώνεται με ανθρώπινες ζωές.
