Η αργή ασφυξία της ελευθερίας κάτω από τα στρώματα της τυραννικής μειοψηφίας

Κάθε σπουδαίο βιβλίο είναι ένας καθρέφτης στον οποίο ο αναγνώστης βλέπει τον εαυτό του. Ο Αλέξις ντε Τοκβίλ, Γάλλος πολιτικός στοχαστής και ιστορικός, δεν ταξίδεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες για να γράψει ένα οδοιπορικό. Ξεκίνησε να φτιάξει έναν καθρέφτη. Δεν τον ενδιέφεραν τα τοπία ή τα μνημεία. Ήθελε να κατανοήσει τη δημοκρατία όχι ως αφηρημένη θεωρία, αλλά ως ζωντανή πραγματικότητα. Ήθελε να δει τους ανθρώπους της — τα πάθη τους, τα όνειρά τους, τον τρόπο που ζούσαν, εργάζονταν και διαμόρφωναν το μέλλον τους. Αλλά περισσότερο απ’ όλα, ήθελε αυτοί οι άνθρωποι να μπορούν να δουν τον εαυτό τους.

Η ανησυχία του δεν ήταν ότι η δημοκρατία θα κατέρρεε από τη μια μέρα στην άλλη με ένα βίαιο πραξικόπημα. Ούτε φοβόταν την άνοδο ριζοσπαστικών ιδεολογιών, από την αριστερά ή τη δεξιά, όσο κάτι πολύ πιο ύπουλο: την αργή ασφυξία της ελευθερίας κάτω από τα στρώματα της γραφειοκρατίας, τους ατελείωτους κανόνες, την τυραννία της μειοψηφίας και την αυξανόμενη δημόσια απάθεια. Το είδε να έρχεται. Και, από πολλές απόψεις, το ζούμε σήμερα.

Κάποιοι αποκαλούν τον Τοκβίλ μοιρολάτρη. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ήταν αισιόδοξος, που θαύμαζε την Αμερική. Και οι δύο έχουν μόνο το μισό δίκιο. Πίστευε ότι η ισότητα — το τσιμέντο της δημοκρατίας — θα θριάμβευε αναπόφευκτα σε ολόκληρο τον Χριστιανικό κόσμο. Το πραγματικό ερώτημα, πίστευε, δεν ήταν αν θα εξαπλωθεί η δημοκρατία, αλλά αν μπορεί να διατηρήσει την ελευθερία στην πορεία.

Η μεγάλη πρόκληση μπροστά στην ανθρωπότητα ήταν να χτίσει μια κιβωτό αρκετά δυνατή για να πλεύσει στον «ωκεανό χωρίς ακτές» της ισότητας. Για τον Τοκβίλ, η ελευθερία ήταν σαν το μικρότερο αδερφάκι της ισότητας — πιο όμορφη και καλή, αλλά πιο εύθραυστη. Κάτι ιερό. Κάτι χωρίς το οποίο ο Άνθρωπος δεν θα μπορούσε να είναι αληθινά Άνθρωπος.

Οι αόρατες αλυσίδες του “μαλακού δεσποτισμού”

Σιγά σιγά, νιώθουμε άνετα να αφήνουμε άλλους να παίρνουν αποφάσεις για εμάς. Και λέμε στον εαυτό μας ότι δεν τρέχει τίποτα. Η ζωή είναι εξαντλητική — δουλειά, οικογένεια, ευθύνες. Και όταν έχουμε μια στιγμή να αναπνεύσουμε, το τελευταίο που θέλουμε είναι να βυθιστούμε στον βάλτο των πολιτικών επιχειρημάτων και της διαδικτυακής αγανάκτησης. Δεν έχουμε εξαντληθεί από τα συνεχή σκάνδαλα στον ειδησεογραφικό κύκλο;

Λοιπόν, τσεκάρουμε. Και ενώ βλέπουμε τους Ντάτον να παλεύουν για το ράντσο τους στο Yellowstone (εξαιρετική σειρά, παρεμπιπτόντως), κάνουμε scroll στα social media ή απλώς προσπαθούμε να κοιμηθούμε λίγο, κάτι συμβαίνει. Χάνουμε τον έλεγχο της ζωής μας.

Ο Τοκβίλ είχε ένα όνομα για αυτό: μαλακός δεσποτισμός. Δεν είναι μια βάναυση δικτατορία. Δεν υπάρχουν τανκς στους δρόμους ούτε μεταμεσονύκτιες συλλήψεις. Είναι χειρότερο. Είναι ένα σύστημα που μας παρασύρει σε εφησυχασμό, μας πείθει ότι όλα είναι καλά και μας κρατά αδιάφορους — μέχρι μια μέρα να ξυπνήσουμε και να ανακαλύψουμε ότι η ελευθερία είναι απλώς ένα κούφιο κέλυφος.

Εξακολουθούμε να ψηφίζουμε και να πιστεύουμε πως είμαστε ελεύθεροι. Αλλά τι γίνεται αν αυτή η ελευθερία είναι μόνο μια ψευδαίσθηση; Αν επιλέγουμε ανάμεσα σε φατρίες της ίδιας πολιτικής ελίτ κάθε λίγα χρόνια, μπερδεύοντας το τελετουργικό με την ουσία της αυτοδιοίκησης;

Ο Τοκβίλ το έθεσε καθαρά:

«Οι πολίτες τελούν υπό τον έλεγχο της δημόσιας διοίκησης σε κάθε στιγμή. Φέρονται ανεπαίσθητα και σαν εν αγνοία τους να θυσιάζουν στη δημόσια διοίκηση κάποια νέα κομμάτια της ατομικής τους ανεξαρτησίας. Και αυτοί οι ίδιοι που κατά καιρούς ανατρέπουν θρόνους και πατούν βασιλιάδες, υποκλίνονται όλο και περισσότερο, χωρίς αντίσταση, στην παραμικρή θέληση ενός υπαλλήλου.»

Η πολιτική είναι συνομιλία, όχι σιωπητήριο

Ένα από τα σημαντικότερα μαθήματα του Πλάτωνα είναι ότι η πολιτική δεν τελειώνει ποτέ. Δεν είναι ένα επίπεδο σε βιντεοπαιχνίδι που ξεκλειδώνεις και συνεχίζεις. Δεν υπάρχει τέλειο σύνταγμα, ούτε τελικό πολιτικό σύστημα όπου όλα λειτουργούν μόνα τους.

Αυτό λείπει πάντα από τους ουτοπιστές — όλων των αποχρώσεων. Ο άνθρωπος δεν μπορεί απλώς να βάλει τις μπότες του στο γραφείο και να ζήσει. Το να ζεις σημαίνει να αγωνίζεσαι, να αγαπάς, να μισείς, να ρισκάρεις.

Ο Αχιλλέας προειδοποίησε τον Πρίαμο πως το καλύτερο που μπορούμε να ελπίζουμε είναι ένα μείγμα ευλογιών και συμφορών. Κανένας θνητός δεν φεύγει από αυτή τη ζωή ανέγγιχτος από τη θλίψη. Δεν πρέπει να αναζητούμε απλώς την άνεση, αλλά το νόημα.

Και αν θέλουμε νόημα, αυτό που χρειαζόμαστε είναι ελευθερία. Όπως οι ηθοποιοί χρειάζονται σκηνή, έτσι και οι άνθρωποι χρειάζονται χώρο. Χωρίς αυτόν, τίποτα δεν αξίζει.

Η πολιτική είναι μια συνεχής συνομιλία — όπως η αγάπη. Δεν αρκεί να την κερδίσουμε μια φορά. Πρέπει να την ανανεώνουμε κάθε πρωί. Μερικοί πιστεύουν πως μπορούμε να ζήσουμε χωρίς πολιτική. Κάνουν λάθος. Δεν είναι κάτι που μπορούμε να αναθέσουμε. Κανένας ειδικός, πολιτικός ή υπάλληλος δεν μπορεί να την κάνει για εμάς. Ο Τοκβίλ μισούσε τις μηχανές. Και η πολιτική δεν είναι μηχανή. Δεν λειτουργεί στον αυτόματο. Δεν είναι σύστημα που το φτιάχνεις μια φορά και το αφήνεις.

Η ελευθερία απαιτεί μαχητικό πνεύμα.

Σε παρακαλώ, αγαπητέ αναγνώστη — μη σιωπάς ποτέ. Πρέπει να ξανακαταλάβουμε τον δημόσιο χώρο, όχι ως θεατές, αλλά ως συμμετέχοντες. Αυτό σημαίνει να μαζευόμαστε, να συζητάμε, να αμφισβητούμε. Να αρνούμαστε να αφήσουμε τους γραφειοκράτες και τους απρόσωπους θεσμούς να διαμορφώνουν τη ζωή μας χωρίς τη γνώμη μας.

Ο Τοκβίλ το κατάλαβε καλύτερα από όλους. Και ίσως γι’ αυτό, σχεδόν δύο αιώνες μετά, ακόμα κοιτάμε στον καθρέφτη του.