Η γενοκτονία των Ποντίων και η ελληνική σιωπή που νομιμοποιεί την ιστορική λήθη
Η 19η Μαΐου δεν είναι απλώς μια επετειακή ημερομηνία μνήμης. Είναι μια υπενθύμιση για όσα χάθηκαν, όσα αποσιωπήθηκαν και όσα παραμένουν αδικαίωτα. Η γενοκτονία των Ποντίων δεν είναι ένα περιθωριακό ιστορικό συμβάν. Είναι μια προμελετημένη, οργανωμένη και ιδεολογικά φορτισμένη εξόντωση 353.000 Ελλήνων του Πόντου, που πραγματοποιήθηκε από τους Νεότουρκους και το κεμαλικό καθεστώς, με την υποστήριξη των μηχανισμών της τότε γερμανικής αυτοκρατορίας.
Στην καμπή της Ιστορίας, η συστηματική εξόντωση του ποντιακού πληθυσμού από το νεοτουρκικό και στη συνέχεια κεμαλικό καθεστώς κατά την περίοδο 1914–1923 αποτελεί όχι μόνο μια εθνική πληγή, αλλά και ένα διεθνές αδίκημα που ακόμα δεν έχει αποδοθεί ηθικά και πολιτικά η δικαιοσύνη που του αρμόζει. Η μαζική δολοφονία, οι εκτοπισμοί, οι πορείες θανάτου, τα τάγματα εργασίας και οι μαζικές εκτελέσεις στοίχισαν τη ζωή σε περισσότερους από 353.000 Έλληνες του Πόντου και στόχευαν στην οριστική εξάλειψη κάθε χριστιανικού στοιχείου από τον γεωγραφικό χώρο της Μικράς Ασίας, στο πλαίσιο της εφαρμογής μιας οργανωμένης ιδεολογίας εξόντωσης των εθνοτήτων που δεν ταίριαζαν στο όραμα του παντουρκικού κράτους.
Ο ιδεολογικός πυρήνας αυτού του εθνικιστικού οράματος υπήρξε ο Ζιγιά Γκιοκάλπ, πνευματικός πατέρας του τουρκικού εθνικισμού και καθοδηγητής των Νεότουρκων, οι οποίοι επιδίωξαν να υπερβούν την πολυεθνική και θρησκευτικά ανεκτική φυσιογνωμία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να τη μετατρέψουν σε ένα ομοιογενές τουρκικό κράτος. Οι αντιλήψεις του Γκιοκάλπ περί εθνικής καθαρότητας, οργανικής ενότητας και πολιτισμικής ανωτερότητας εμπνέονταν από διαστρεβλωμένες ερμηνείες φιλοσοφικών ρευμάτων της εποχής, και ειδικά της νιτσεϊκής ιδέας του «υπερανθρώπου». Για τους Νεότουρκους, ο υπεράνθρωπος ήταν ο «Τούρκος» – το μόνο νομιμοποιημένο εθνοτικό στοιχείο στη νέα κρατική δομή. Η ιδεολογία αυτή αποτέλεσε το πρώτο προσχέδιο των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας που, λίγες δεκαετίες αργότερα, θα επαναλάβει και θα τελειοποιήσει η ναζιστική Γερμανία, με τον ίδιο τον Χίτλερ να εκφράζει ανοιχτά τον θαυμασμό του για την επιτυχία των Τούρκων στο «αρμενικό και ελληνικό ζήτημα».
Η γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού δεν έγινε σε συνθήκες αστάθειας, αλλά με σχέδιο, επιτήρηση και διεθνή ανοχή. Τα αποκαλυπτικά έγγραφα της εποχής δείχνουν πως το σχέδιο της εξαφάνισης των χριστιανικών λαών της Μικράς Ασίας τέθηκε σε εφαρμογή από το 1908, με την υποστήριξη του Γερμανού αρχιστράτηγου Λίμαν φον Σάντερς, ο οποίος επιβλέπει επιχειρησιακά την υλοποίησή του από τις οθωμανικές στρατιωτικές δυνάμεις. Η σφαγή των Αρμενίων, των Ελλήνων του Πόντου, των Ασσυρίων και των Μαρωνιτών δεν ήταν «τυχαίες πράξεις βίας», αλλά στάδια ενός καλά οργανωμένου σχεδίου εθνοκάθαρσης που αποσκοπούσε στη διαμόρφωση μιας ενιαίας τουρκικής εθνοτικής πραγματικότητας. Η βαρβαρότητα που επιδείχθηκε στη διαδικασία αυτή, η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς και η εξάλειψη ολόκληρων κοινοτήτων επιβεβαιώνουν την πρόθεση όχι απλώς φυσικής, αλλά και ιστορικής εξόντωσης.
Την ίδια ώρα, η Ελλάδα, ανίκανη να λειτουργήσει με στρατηγική πρόνοια, επέδειξε εγκληματική αδράνεια. Η πολιτική ηγεσία της εποχής, κυρίως η φιλομοναρχική παράταξη, αρνήθηκε να υποστηρίξει στρατιωτικά τον ποντιακό αντάρτικο αγώνα, δεν άνοιξε ποτέ δεύτερο μέτωπο στα μετόπισθεν του Κεμάλ και εγκατέλειψε ουσιαστικά τους Έλληνες του Πόντου στη μοίρα τους. Η απόφαση αυτή δεν οδήγησε μόνο στην εξόντωση ενός λαού, αλλά ίσως και στην κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου το 1922. Η ελληνική πολιτική ελίτ της εποχής απέτυχε να εντάξει τους Ποντίους σε μια ευρύτερη εθνική στρατηγική, καταδεικνύοντας για άλλη μία φορά τον ελλειμματικό πατριωτισμό της εξαρτημένης αστικής τάξης, όπως εύστοχα επεσήμανε και ο Νικόλαος Σβορώνος: η ελληνική ιστορία χαρακτηρίζεται από τον ηρωικό αγώνα του λαού και τη διαρκή απουσία εθνικής συνείδησης της πολιτικοοικονομικής ολιγαρχίας.
Ακόμα και σήμερα, η προσέγγιση του ελληνικού κράτους απέναντι στη γενοκτονία των Ποντίων παραμένει ελλιπής. Πέρα από την αναγνώρισή της το 1994, με πρωτοβουλία της κυβέρνησης Ανδρέα Παπανδρέου και των συνεπών προσπαθειών διανοουμένων και αγωνιστών όπως ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης, ουδεμία ουσιαστική ενέργεια έχει πραγματοποιηθεί για τη διεθνοποίηση του ζητήματος. Καμία σοβαρή διπλωματική πρωτοβουλία, καμία επίσημη στρατηγική για την αναγνώριση από διεθνή κοινοβούλια, κανένας σταθερός δίαυλος με τις μεγάλες οργανώσεις της Διασποράς – ιδίως στις ΗΠΑ. Αντί γι’ αυτό, η ελληνική πολιτική τάξη περιορίζεται σε στείρες ανακοινώσεις και σε παθητική ρητορεία που δεν παράγει αποτέλεσμα, ενώ ορισμένοι ακαδημαϊκοί κύκλοι και παράγοντες του δημόσιου λόγου συνεχίζουν να διαστρέφουν τα γεγονότα, μιλώντας για «αλληλοσυγκρούσεις» και «ανταλλαγές πληθυσμών», υιοθετώντας ουσιαστικά την τουρκική επιχειρηματολογία περί «τραγωδίας και όχι γενοκτονίας».
Η γενοκτονία των Ποντίων, όπως και εκείνες των Αρμενίων και των Ασσυρίων, δεν είναι ζήτημα του παρελθόντος, αλλά του παρόντος. Η αναγνώρισή τους από τη διεθνή κοινότητα αποτελεί κρίσιμη πράξη υπεράσπισης της Ιστορίας και αποτροπής μελλοντικών εγκλημάτων. Η αναγνώριση από τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν της αρμενικής γενοκτονίας δημιουργεί το προηγούμενο. Η Ελλάδα οφείλει να κινηθεί συντεταγμένα, να ενισχύσει τις ποντιακές οργανώσεις της ομογένειας και να αξιώσει –όχι να ζητήσει– την καταγραφή της αλήθειας στον παγκόσμιο χάρτη της μνήμης.
Η ηθική και πολιτική δικαίωση δεν αφορά μόνο τον Ποντιακό Ελληνισμό. Αφορά ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η καταδίκη του παντουρκισμού ως ιδεολογικής πηγής εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, η ανάδειξη της γενοκτονίας ως θεμελιώδους στιγμής του 20ού αιώνα και η ενσωμάτωσή της στην παγκόσμια μνήμη μπορούν να λειτουργήσουν ως ανάχωμα στην επιστροφή της βαρβαρότητας, σε έναν κόσμο όπου οι αρχές του διεθνούς δικαίου αμφισβητούνται καθημερινά και νέες γενοκτονίες βρίσκονται προ των πυλών. Στη ρευστή και απειλητική γεωπολιτική εποχή που ζούμε, η μνήμη δεν είναι πολυτέλεια – είναι καθήκον. Η σιωπή είναι συνενοχή. Και η δικαιοσύνη, όσο κι αν καθυστερεί, παραμένει το ελάχιστο οφειλόμενο στους νεκρούς και στους απογόνους τους.
