Κοινωνία: Κυρίες και κύριοι, λοιποί απροσδιορίστου φύλου, και ό,τι άλλο συμμετέχει στην ανθρώπινη κωμωδία – εφόσον καταλαβαίνει έστω στοιχειωδώς την ανάγνωση – επιτρέψτε μια ερώτηση: Μήπως θυμάστε εκείνες τις ιστορικές πολεμικές συρράξεις, που αιματοκύλησαν την ανθρωπότητα τον περασμένο αιώνα; Μήπως θυμάστε τις “μεγάλες αφηγήσεις”, όπως τις αποκαλούν κάποιοι, που οδήγησαν εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους στον θάνατο, στον ξεριζωμό, στη γενοκτονία;
Όχι, δεν πρόκειται για αρχαία ιστορία. Η λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου απέχει από το σήμερα λιγότερο απ’ όσο απέχει η γιαγιά μας από την παιδική της ηλικία. Είναι «χθες», αν το δούμε με τα μέτρα του γεωλογικού χρόνου. Οι κραυγές των νεκρών δεν έχουν σβήσει εντελώς από τον αέρα· απλώς σκεπάστηκαν από τις μηχανές του πολιτισμένου μας ύπνου.
Δεν ήταν ένα φυσικό φαινόμενο εκείνος ο παγκόσμιος όλεθρος. Δεν ξύπνησαν ένα πρωί οι λαοί με όρεξη για αιματοχυσία, δεν έβαλαν οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας τις στολές τους για να βιάσουν, να βασανίσουν, να κάψουν και να σκοτώσουν έτσι απλά από προσωπική διαστροφή. Κάποιοι φρόντισαν να τους πείσουν πρώτα. Κάποιοι έστησαν τα μεγάφωνα, εκπαίδευσαν τις συνειδήσεις, καλλιέργησαν τον φόβο και το μίσος.
Κάποιοι καλλιεργημένοι, ρήτορες και γραβατωμένοι, κάποιοι που ήξεραν να μιλούν και να χειραγωγούν, έφτιαξαν το πλαίσιο, την ιδεολογία, το άλλοθι. Και η μάζα ακολούθησε. Γιατί η μάζα πάντα ακολουθεί, ειδικά όταν της υποσχεθούν ασφάλεια, υπερηφάνεια και εκδίκηση για τα δεινά που της φόρτωσαν άλλοι. Το έδαφος, λοιπόν, στρώθηκε χρόνια πριν. Τα εγκλήματα δεν ξεκίνησαν με τις πρώτες εκρήξεις, αλλά με τις πρώτες λέξεις.
Από την κούφια ανάπτυξη στην εύφλεκτη κανονικότητα
Σήμερα, όσοι κοιτάζουν την ιστορία με βλέμμα πραγματικά καθαρό, βλέπουν πως οι ίδιοι μηχανισμοί ενεργοποιούνται ξανά. Οι σημερινοί Ευρωπαίοι πολιτικοί, νάνοι και αδύναμες μαριονέτες, επιδοτούμενοι από διακρατικά και υπερεθνικά οικονομικά λόμπι, δείχνουν να αναπαράγουν τα ίδια μοτίβα που προηγήθηκαν των δύο παγκόσμιων πολέμων. Η διαφθορά τους είναι τόσο βαθιά όσο και η απόστασή τους από τις κοινωνίες που υποτίθεται πως εκπροσωπούν. Δείχνουν μια σχεδόν αυτοκτονική προθυμία να γίνουν οι ηθικοί αυτουργοί μιας νέας μεγάλης καταστροφής.
Και το κάνουν, όχι επειδή είναι ιδιαίτερα κακοί ή μοχθηροί – αλλά γιατί είναι απλώς ασήμαντοι, χωρίς πυξίδα, χωρίς αξίες, χωρίς προσωπικότητα. Κι αυτοί οι ασήμαντοι, είναι οι πιο επικίνδυνοι. Γιατί όταν μπαίνουν στο παιχνίδι των ισχυρών, κάνουν τα πάντα για να αποδείξουν ότι αξίζουν να παραμείνουν.
Και μέσα σε αυτό το τοπίο του κενού και της υποταγής, παρατηρούμε μια επικίνδυνη επαναφορά των αρχέγονων ενστίκτων που δομούν τον πόλεμο. Εδώ και δεκάδες χιλιάδες χρόνια, οι άνθρωποι σκότωναν για τα βασικά: για το νερό, για την τροφή, για τη γη, για τις γυναίκες, για την αναπαραγωγή.
Στις πρωτόγονες κοινωνίες, ακόμη και η απώλεια γυναικών από κάποια αρρώστια μπορούσε να πυροδοτήσει πόλεμο, επειδή το ένστικτο διαιώνισης δεν μπορούσε να κατασταλεί. Οι άντρες μιας φυλής, στερημένοι από ερωτικούς συντρόφους, εισέβαλαν σε διπλανές φυλές για να αρπάξουν τις γυναίκες τους. Δεν ήταν προσωπική επιλογή. Ήταν βιολογική αναγκαιότητα. Και ήταν πόλεμος.
Και σήμερα, όλα αυτά μοιάζουν να βρίσκονται ακόμη εκεί, σε αναμονή. Είμαστε βέβαιοι πως οι μεγάλοι αστικοί πληθυσμοί, αν βρεθούν μπροστά σε μια γενικευμένη κατάρρευση – έλλειψη ενέργειας, νερού, τροφής ή ακόμη και διαδικτύου – θα γυρίσουν στην πρωτογενή κατάσταση της αγέλης. Δεν είναι σενάριο επιστημονικής φαντασίας· είναι η διαχρονική φύση του ανθρώπου.
Μια ματιά σε περιόδους κρίσης – κοινωνικές αναταραχές, πολέμους, φυσικές καταστροφές – μας δείχνει ότι ο άνθρωπος δεν έχει εξελιχθεί τόσο πολύ όσο νομίζουμε. Η επιφάνεια είναι ψευδαίσθηση· από κάτω βράζει ο εφιάλτης.
Βεβαίως, θα έπρεπε η παιδεία, ο πολιτισμός, η τεχνολογία, η εκπαίδευση, να έχουν «αφοπλίσει» αυτά τα ένστικτα. Θα έπρεπε η δημοκρατία, οι θεσμοί, η ειρήνη, να έχουν εδραιωθεί ως συλλογικά αγαθά, ως προτεραιότητες. Αντί για αυτό, η τεχνολογία έγινε εργαλείο παρακολούθησης. Η παιδεία εμπορευματοποιήθηκε και απονεκρώθηκε. Η δημοκρατία περιορίστηκε σε τελετουργίες ψήφου. Οι θεσμοί έγιναν εργαλεία καταστολής. Και ο πολιτισμός μετατράπηκε σε εικόνα, σε βίντεο, σε κατανάλωση.
Από πολίτες σε «μονάδες επιχειρησιακής χρήσης»
Κι έτσι, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα τρομακτικό σενάριο: να ξυπνήσουμε ένα πρωί και να είμαστε «έτοιμοι για όλα». Όχι για να χτίσουμε, να δημιουργήσουμε, να ονειρευτούμε, αλλά για να σκοτώσουμε. Να πάρουμε εντολές και να τις εκτελέσουμε χωρίς δεύτερη σκέψη. Να βαδίσουμε σε πεδία μάχης, όχι μεταφορικά, αλλά κυριολεκτικά. Να μεταμορφωθούμε – ύστερα από δεκαετίες προπαγάνδας, αποχαύνωσης και παραπληροφόρησης – σε μικρές, υπάκουες, χειραγωγημένες ανθρώπινες μηχανές πολέμου.
Και το τραγικό είναι πως η διαδικασία αυτή δεν βρίσκεται στο μέλλον· έχει ήδη ξεκινήσει. Βαδίζουμε σε αυτήν την πορεία σχεδόν υπνωτισμένοι, μαστουρωμένοι από την πλαστική ασφάλεια του καταναλωτισμού, ανίκανοι να υπερασπιστούμε στοιχειώδη δικαιώματα, πολλώ δε μάλλον να δώσουμε μάχη για κάτι που έχει ουσιαστικό νόημα.
Αλήθεια, πόσοι από εμάς είμαστε ικανοί – όχι σε επίπεδο φυσικής δύναμης, αλλά συνείδησης – να υπερασπιστούμε την οικογένειά μας σε περίπτωση απειλής; Πόσοι μπορούμε να σταθούμε όρθιοι απέναντι στην εξουσία όταν καταπατά τις αρχές που υποτίθεται πως στηρίζει;
Πόσοι σηκώνουμε το κεφάλι στο αφεντικό, στον βουλευτή, στον δημοσιογράφο της προπαγάνδας, στο ασήμαντο ανθρωπάκι με εξουσία; Και αν δεν μπορούμε να το κάνουμε αυτό, αν αποδεχόμαστε καθημερινά τον εξευτελισμό μας με αντάλλαγμα μια σταγόνα «σταθερότητας», τότε πώς ακριβώς θα σταθούμε στο πεδίο της μάχης; Ή μήπως εκείνοι που μας καλλιεργούν την ιδέα του ηρωισμού είναι οι ίδιοι που μας έχουν κάνει να φοβόμαστε να αγωνιστούμε για τα αυτονόητα; Πώς να ξεσηκωθούμε όταν μας έχουν πείσει ότι η αδυναμία και η παθητικότητα είναι προοδευτικά και πολιτισμένα χαρακτηριστικά; Όταν κάθε αντίδραση θεωρείται επικίνδυνη, κάθε διαμαρτυρία παραβατική, και κάθε φωνή που αμφισβητεί το status quo στοχοποιείται;
Η πραγματικότητα είναι ότι οι κοινωνίες μας έχουν υποστεί μια αργή, αλλά συστηματική διαδικασία απονεύρωσης της συλλογικής βούλησης. Είμαστε καθηλωμένοι σε έναν φαύλο κύκλο φόβου, ενοχής και ανασφάλειας, που δημιουργεί το τέλειο έδαφος για τη χειραγώγηση και τη μετατροπή μας σε πειθήνιες μάζες. Οι «πολιτικοί νάνοι» που αναφέραμε νωρίτερα, μαζί με τα οικονομικά συμφέροντα που κρύβονται πίσω τους, δεν χρειάζονται στρατούς που να πολεμούν. Χρειάζονται στρατούς που να υπακούουν, να καταναλώνουν, να μην αμφισβητούν.
Κι όμως, όταν φτάσει η στιγμή, όταν η ειρήνη αποδειχθεί απλώς ένα εύθραυστο προσωπείο, τότε ο άνθρωπος αναγκάζεται να αντιμετωπίσει ξανά τα πιο βασικά ένστικτα επιβίωσης. Τότε ξεχνούνται οι τεχνολογίες, οι πολιτισμικές αποκτήσεις και οι νόμοι. Τότε ο καθένας μένει μόνος απέναντι στον φόβο, την ανάγκη και το θάνατο.
Το στοίχημα για εμάς, λοιπόν, δεν είναι μόνο να μην επιτρέψουμε την επανάληψη των παγκόσμιων ολέθρων που οδήγησαν οι προκάτοχοί μας. Είναι να ξυπνήσουμε εγκαίρως και να μην αφήσουμε τον εαυτό μας να μετατραπεί σε «μικρή πολεμική μηχανή». Να διατηρήσουμε την ανθρωπιά μας μέσα σε έναν κόσμο που μοιάζει να τη διώκει. Να απαιτήσουμε δημοκρατία, παιδεία, δικαιοσύνη και ειρήνη που δεν θα είναι απλά λέξεις. Να σταθούμε κριτικά απέναντι σε όσους προσπαθούν να μας οδηγήσουν στην καταστροφή με ψέματα και μίσος.
Είναι, τελικά, μια μάχη που ξεκινά από μέσα μας. Από την επιλογή να μην αφήσουμε τον φόβο και το μίσος να γίνουν το καύσιμο της ύπαρξής μας. Από την απόφαση να μάθουμε από το παρελθόν, όχι για να ξαναζήσουμε τα ίδια λάθη, αλλά για να χτίσουμε έναν κόσμο όπου η αξία της ανθρώπινης ζωής και της ειρήνης θα υπερβαίνει κάθε άλλο συμφέρον.
Και αν αυτό το μήνυμα καταφέρει να περάσει, ίσως τότε, παρά την ολέθρια ιστορία μας, να υπάρχει ελπίδα πως οι γενιές που έρχονται δεν θα ξυπνήσουν ποτέ «έτοιμες για όλα», αλλά έτοιμες για ζωή, δημιουργία και συνύπαρξη.
