Κοινωνικός αυτισμός: Η σιωπηλή επιδημία της εποχής μας
Ο αυτισμός είναι σήμερα μια από τις πιο γνωστές αναπτυξιακές διαταραχές, με σαφή επιστημονικά χαρακτηριστικά και καταγεγραμμένα συμπτώματα. Πρόκειται για μία νευροαναπτυξιακή κατάσταση που εκδηλώνεται συνήθως από τη γέννηση και συνοδεύει το άτομο σε όλη του τη ζωή, επηρεάζοντας βαθιά την κοινωνική του λειτουργία, τη συμπεριφορά και την αντίληψη του κόσμου γύρω του.
Η επιστημονική περιγραφή που δίνεται, όπως αυτή που παραθέτει και η Wikipedia, μιλά για μειωμένη κοινωνική αλληλεπίδραση, προβλήματα στην επικοινωνία, καθώς και στερεότυπη ή επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά. Ετυμολογικά, ο όρος “αυτισμός” προέρχεται από τη λέξη «αὐτός», δηλαδή «ο ίδιος», υποδηλώνοντας μία εγγενή ροπή προς εσωστρέφεια, απομόνωση και αποκοπή από τον εξωτερικό κόσμο.
Ωστόσο, πέρα από την ιατρική του διάσταση, σήμερα παρατηρείται όλο και πιο έντονα ένα φαινόμενο που μοιάζει να αποκτά κοινωνικές διαστάσεις: ένας «κοινωνικός αυτισμός» που, αν και δεν ανήκει στα ιατρικά εγχειρίδια, διαβρώνει τις ανθρώπινες σχέσεις και τις κοινωνικές συμπεριφορές. Πλήθος καθημερινών παραδειγμάτων υποδηλώνουν αυτή τη βαθιά μεταβολή στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σχετίζονται, αλληλεπιδρούν ή —ίσως πλέον πιο σωστά— αποτυγχάνουν να συσχετιστούν. Παρατηρούνται συμπεριφορές απομόνωσης, αδιαφορίας και αυτιστικής εμμονής στον εαυτό, που τείνουν να γίνονται η νέα κανονικότητα.
Άνθρωποι που αδυνατούν να επικοινωνήσουν ουσιαστικά, να ακούσουν τον άλλον, να συνδιαλλαχθούν ισότιμα. Νέοι που, αντί να μιλούν μεταξύ τους, επικοινωνούν μέσω κινητών, ανταλλάσσοντας εικονίδια και «φατσούλες». Οδηγοί που παραβιάζουν τους κανόνες και την προτεραιότητα, επιβάλλοντας τον εαυτό τους. Πολίτες που αδιαφορούν για τη σειρά αναμονής, εισβάλλοντας με θράσος. Συζητητές που επιμένουν στην άποψή τους, αδιαφορώντας για κάθε αντίλογο. Συμπεριφορές που, στο σύνολό τους, δεν είναι παρά εκφράσεις μιας βαθιάς αντικοινωνικής νοοτροπίας, όπου το ΕΓΩ υπερκαλύπτει κάθε έννοια του ΕΜΕΙΣ.
Η ρίζα αυτής της κοινωνικής αποδόμησης εντοπίζεται σε έναν διογκωμένο ατομικισμό, ο οποίος έχει πλέον εμπεδωθεί ως στάση ζωής. Ένας ατομικισμός που αρνείται τη συνύπαρξη, την κατανόηση, τη συναίσθηση. Ο κοινωνικά «αυτιστικός» άνθρωπος δεν επιθυμεί ούτε να συν-προβληματιστεί, ούτε να συν-λειτουργήσει, ούτε να συμ-πορευθεί με τον άλλον.
Το πρόθημα «συν», βασικός κορμός του κοινωνικού βίου, απουσιάζει παντελώς από το λεξιλόγιό του. Δεν υπάρχει ενσυναίσθηση, δεν υπάρχει αλληλοσεβασμός, δεν υπάρχει ουσιαστικό ενδιαφέρον για τον Άλλον. Το αποτέλεσμα είναι μια κοινωνική κώφωση, μια απονέκρωση κάθε σχέσης, που δεν βασίζεται σε ανταγωνισμό ή ατομικό όφελος.
Η εξήγηση ενός τόσο σύνθετου φαινομένου δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη. Παρόλα αυτά, η ανεπάρκεια κοινωνικής παιδείας μοιάζει να αποτελεί κοινό παρονομαστή. Οι δύο βασικοί πυλώνες κοινωνικοποίησης —η οικογένεια και το σχολείο— δείχνουν συχνά να μην ανταποκρίνονται στις ευθύνες τους. Στη μία περίπτωση, η οικογένεια αρκείται στην κάλυψη υλικών ή βιολογικών αναγκών, αδιαφορώντας για τη συναισθηματική και πνευματική ανάπτυξη των παιδιών. Στην άλλη περίπτωση, το σχολείο λειτουργεί με βάση την αποστήθιση και τη στείρα γνώση, παραμερίζοντας την ηθική και πνευματική καλλιέργεια.
Η κοινωνική παιδεία, όμως, δεν είναι ζήτημα γνώσης, αλλά καλλιέργειας. Ο Μέγας Βασίλειος επεσήμανε εύστοχα: «Οὐ μικρὸν γὰρ τὸ ὄφελος, οἰκειότητά τινα καὶ συνήθειαν ταῖς τῶν νέων ψυχαῖς τῆς ἀρετῆς ἐγγενέσθαι», αναγνωρίζοντας την ανάγκη να εμφυτευτεί στην ψυχή των νέων η αρετή ως τρόπος ζωής και όχι ως θεωρητικό σχήμα.
Όμως, η σύγχρονη κοινωνία φαίνεται να έχει επιλέξει άλλες αξίες. Η αποϊεροποίηση της ζωής, η επικράτηση του τεχνοκρατικού και υλιστικού μοντέλου, η προβολή του ατομικού δικαιώματος εις βάρος της συλλογικής ευθύνης, έχουν μετατρέψει τον άνθρωπο σε αυτόνομη μονάδα, αποκομμένη από κάθε υπαρξιακή αναφορά.
Από τον 16ο αιώνα και εξής, ο δυτικός πολιτισμός διαμορφώθηκε με βάση τον ατομικισμό ως κυρίαρχη ιδεολογία. Το πρόσφατο απότοκο αυτής της πορείας, ο λεγόμενος «δικαιωματισμός», ενισχύει ακόμη περισσότερο την κοινωνική αποξένωση, καθιστώντας κάθε προσπάθεια για πραγματική σχέση δύσκολη, έως και αδύνατη.
Ο κοινωνικός αυτισμός, συνεπώς, δεν είναι μια απλή μεταφορά. Είναι η συμπτωματολογία μιας εποχής που απομακρύνεται από την ανθρωποκεντρική θεώρηση του βίου και ενδίδει σε ένα μοντέλο που αποθεώνει την αυτάρκεια, την απόλαυση, την ταχύτητα και τον ανταγωνισμό. Δεν μπορεί να λειτουργήσει υπέρ των πολλών. Δεν μπορεί να προαγάγει τις ανθρώπινες σχέσεις. Δεν μπορεί να χτίσει κοινότητες.
Η φράση του Γιώργου Σεφέρη, βαθιά προφητική, μοιάζει σήμερα περισσότερο επίκαιρη από ποτέ: «Σ’ αυτόν τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους». Κι αν δεν το καταλάβουμε εγκαίρως, ίσως τελικά να μείνουμε μόνοι, κλεισμένοι μέσα στο ατομικό μας κέλυφος, ακούγοντας μόνο τον εαυτό μας —σε έναν κόσμο που σιωπά.
