Ο τουρκικός αναθεωρητισμός, η επίμονη υποτονική αντίδραση της Ελλάδας και τα διπλωματικά «παζάρια» υπό αμερικανική επιτήρηση
Κλίμα αυξημένης έντασης διαμορφώνεται εκ νέου στην ανατολική Μεσόγειο, όπως προκύπτει τόσο από τις τελευταίες επιθετικές τοποθετήσεις Τούρκων κυβερνητικών αξιωματούχων όσο και από συγκεκριμένες διπλωματικές κινήσεις που καταγράφονται στην ευρύτερη περιοχή. Η εικόνα αυτή δεν εμφανίζεται τυχαία ούτε συνιστά, κατ’ ανάγκη, άμεση απειλή, αλλά εντάσσεται σε έναν ευρύτερο σχεδιασμό «διαχείρισης» των υφιστάμενων διμερών διαφορών μεταξύ των κρατών της περιοχής, ο οποίος φέρεται να προωθείται με αμερικανική πρωτοβουλία.
Στόχος του σχεδίου είναι η διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος σχετικής σταθερότητας, προκειμένου να προχωρήσουν χωρίς προσκόμματα τα ενεργειακά σχέδια των ΗΠΑ στην ανατολική Μεσόγειο.
Σε αυτό το πλαίσιο, στις 10 Δεκεμβρίου 2025, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Χακάν Φιντάν, μιλώντας στην τουρκική Μεγάλη Εθνοσυνέλευση κατά τη συζήτηση του προϋπολογισμού του 2026, κάλεσε σε «συνολική εξέταση και διευθέτηση όλων των διαφορών στο Αιγαίο», κάνοντας λόγο για λύσεις «εντός του πλαισίου του Διεθνούς Δικαίου και των καλών γειτονικών σχέσεων».
Οι αναφορές αυτές, ωστόσο, προκαλούν εύλογα ερωτήματα, δεδομένης της διαχρονικής στάσης της Άγκυρας και των απειλητικών διακηρύξεων που έχουν προηγηθεί, οι οποίες δύσκολα συμβαδίζουν με το πνεύμα του διεθνούς δικαίου που επικαλείται.
Ο Τούρκος ΥΠΕΞ προχώρησε ακόμη ένα βήμα, μιλώντας για «δίκαιη κατανομή» στην ανατολική Μεσόγειο, ενώ επανέφερε τη γνωστή ρητορική περί «τουρκικής μειονότητας» στη Θράκη, συνδέοντας μάλιστα το ζήτημα με την έννοια της αμοιβαιότητας. Η επιλογή αυτή επιβεβαιώνει ότι η Άγκυρα συνεχίζει να εντάσσει στη δημόσια ατζέντα θέματα που η Αθήνα θεωρεί απολύτως λήξαντα και σαφώς ρυθμισμένα από το ισχύον διεθνές νομικό πλαίσιο.
Η ελληνική κυβέρνηση αντέδρασε στο προβλέψιμο μοτίβο, χαρακτηρίζοντας τις δηλώσεις Φιντάν «αναθεωρητικές» και «απολύτως απαράδεκτες». Παράλληλα, διπλωματικές πηγές στην Αθήνα επανέλαβαν ότι η μοναδική εκκρεμής διαφορά μεταξύ των δύο χωρών αφορά την οριοθέτηση της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης και της υφαλοκρηπίδας, απορρίπτοντας κάθε προσπάθεια διεύρυνσης της ατζέντας σε ζητήματα όπως η Συνθήκη της Λωζάννης, η οποία ορίζει ρητά τον θρησκευτικό χαρακτήρα της μειονότητας στη Θράκη, που απολαμβάνει πλήρη ισονομία και πολιτικά δικαιώματα.
Οι τουρκικές τοποθετήσεις εντάσσονται στη γνωστή πρακτική της Άγκυρας να διαμορφώνει ένα ευρύ πλαίσιο διεκδικήσεων κάθε φορά που διαβλέπει επικείμενες εξελίξεις. Με αυτόν τον τρόπο επιδιώκει να προσέλθει σε οποιαδήποτε διαπραγμάτευση έχοντας θέσει εξαρχής τον συνομιλητή της σε θέση άμυνας, μετατοπίζοντας το σημείο εκκίνησης των συζητήσεων προς όφελός της.
Την ίδια ημέρα, από το ίδιο βήμα της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης, ο ηγέτης του εθνικιστικού MHP και κυβερνητικός εταίρος του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, Ντεβλέτ Μπαχτσελί, εξαπέλυσε δριμεία επίθεση κατά της Ελλάδας, υιοθετώντας ιδιαίτερα σκληρή ρητορική για τις ελληνικές κινήσεις στο Αιγαίο και την ανατολική Μεσόγειο.
Προειδοποίησε ότι η «υπομονή της Τουρκίας εξαντλείται» και ότι η χώρα του θα απαντήσει με «καταστροφικά μέτρα» σε περίπτωση παραβίασης των, κατά την Άγκυρα, κυριαρχικών της δικαιωμάτων, επαναλαμβάνοντας ουσιαστικά τη γνωστή απειλή του casus belli. Στις δηλώσεις του κατηγόρησε την Ελλάδα για παραβίαση διεθνών συνθηκών, για στρατιωτικοποίηση των νησιών και για δημιουργία συμμαχιών που, κατά την τουρκική αφήγηση, στρέφονται εναντίον της Τουρκίας.
Στο ίδιο κλίμα εντάσσεται και η πρόσφατη αντίδραση από τη Λιβύη, μετά την επίσκεψη του προέδρου της Βουλής των Αντιπροσώπων Αγκίλα Σάλεχ στην Αθήνα. Ο δεύτερος αντιπρόεδρος του σώματος, Μοσμπάχ Οχάιντα, επέκρινε δημόσια την Ελλάδα, κατηγορώντας την ότι επιχειρεί να επηρεάσει την εξωτερική πολιτική της Λιβύης και να επιβάλει την ακύρωση της συμφωνίας με την Τουρκία.
Οι δηλώσεις αυτές ήρθαν ως απάντηση στις αναφορές του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών Γιώργου Γεραπετρίτη, ο οποίος επανέλαβε την πάγια θέση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης ότι το τουρκολιβυκό μνημόνιο δεν παράγει έννομα αποτελέσματα.
Ο Οχάιντα υποστήριξε ότι οι συμφωνίες που έχει συνάψει η Λιβύη είναι ισχυρές και κάλεσε την Αθήνα να επιδείξει αυτοσυγκράτηση και σεβασμό στη λιβυκή κυριαρχία. Οι δηλώσεις του προβλήθηκαν εκτενώς από τον τουρκικό Τύπο, με μέσα όπως το turkiyetoday να σημειώνουν ότι αντανακλούν τη δυσαρέσκεια πολιτικών κύκλων της Λιβύης για τη συνεχή ελληνική προσπάθεια αμφισβήτησης του τουρκολιβυκού μνημονίου.
Παράλληλα, στο παρασκήνιο επανέρχεται το σενάριο μιας ταυτόχρονης τριμερούς διευθέτησης των ΑΟΖ μεταξύ Ελλάδας, Κύπρου και Τουρκίας. Η Λευκωσία, σύμφωνα με πληροφορίες, θέτει σταθερά το ζήτημα της οριοθέτησης θαλάσσιων ζωνών με την Αθήνα και εμφανίζεται τεχνικά και πολιτικά έτοιμη, έχοντας επικαιροποιήσει τον σχετικό φάκελο. Ωστόσο, η ελληνική πλευρά εμφανίζεται επιφυλακτική, εκτιμώντας ότι ο χρονισμός μιας τέτοιας κίνησης δεν είναι κατάλληλος.
Η ανησυχία ότι μια τέτοια πρωτοβουλία θα μπορούσε να προκαλέσει έντονες αναταράξεις στο Αιγαίο και στην ανατολική Μεσόγειο φαίνεται να οδηγεί, για ακόμη μία φορά, σε στάση αναμονής, με την Αθήνα να επιλέγει τη διαχείριση της υφιστάμενης ισορροπίας αντί της ανάληψης πρωτοβουλιών υψηλού ρίσκου.
Ο διετής εξευτελισμός της Διακήρυξης των Αθηνών
Ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης «εόρτασε» τη δεύτερη επέτειο της Διακήρυξης των Αθηνών με την Τουρκία (7 Δεκεμβρίου 2023), υπερτονίζοντας τη θετική πτυχή τής -επί κλωστής κρεμάμενης- ύφεσης στο Αιγαίο, αποσιωπώντας τα έκτοτε κέρδη της Αγκυρας και κρύβοντας διαδικασίες μυστικού διαλόγου που γνωρίζουν ακόμα και τρίτες χώρες, χωρίς ενημέρωση ούτε καν των μελών της κυβέρνησής του.
Ο διάλογος με τον πρόεδρο Ρ.Τ. Ερντογάν είναι απαραίτητος, αλλά το πρόβλημα είναι ο τρόπος που διεξάγεται ήδη από το 2019, όταν ο πρωθυπουργός ανέλαβε τα καθήκοντά του.
Ανέμενε τότε, όπως αναγνώρισε σε συνέντευξή του σε τηλεοπτικό δίκτυο των ΗΠΑ έναν χρόνο αργότερα, ότι θα ασχολείτο κυρίως με τα ζητήματα της οικονομίας και όχι με τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Το 2020, ενώ αντιμετώπισε επιτυχώς τη μεταναστευτική «εισβολή», σύρθηκε σε μυστικό διάλογο σε επίπεδο διπλωματικών συμβούλων υπό την εποπτεία του Βερολίνου.
Και αναγκάστηκε να τερματίσει τη θερινή αντιπαράθεση των πολεμικών ναυτικών Ελλάδας και Τουρκίας με τη γνωστή δήλωση του τότε υπουργού Επικρατείας (και νυν Εξωτερικών) Γιώργου Γεραπετρίτη περί «κόκκινης γραμμής» -μόνο- στα 6 ν.μ. Το 2021, η Αθήνα επανήλθε στις διερευνητικές συνομιλίες με την Άγκυρα, μέχρι που διαπιστώθηκε ότι η τουρκική πλευρά επεδίωξε την ηπιότητα, για να αποκλείσει και την παραμικρή πιθανότητα (ηπιότατων) κυρώσεων της Ε.Ε. και για να προσεγγίσει τη διοίκηση Μπάιντεν στις ΗΠΑ.
Το 2022, ο κ. Μητσοτάκης αναχώρησε με πέντε μεγαλόφωνα «ευχαριστώ» προς τον Τούρκο πρόεδρο στα μόλις 20 δευτερόλεπτα του ξεπροβοδίσματός του από την προεδρική κατοικία της Κωνσταντινούπολης και με τη δημόσια πρόβλεψη θετικής πορείας σχέσεων με σύγκληση του Ανώτατου Συμβουλίου Συνεργασίας (ΑΣΣ). Η τουρκική απάντηση ήρθε με μαζικές υπερπτήσεις πάνω από νησιά του Αιγαίου και το ηπειρωτικό έδαφος στον Έβρο, και με την επαναλαμβανόμενη προπαγάνδα (που ουδέποτε διαψεύστηκε από την Αθήνα) ότι είχε συμφωνηθεί διμερής διάλογος εφ’ όλης της ύλης.
Από εκεί και πέρα, οι ισορροπίες μετά την υπογραφή της Διακήρυξης των Αθηνών και τα γεγονότα της τελευταίας διετίας συνοψίζονται ως εξής:
1. Ως προς την αεροναυτική ένταση, ο πρωθυπουργός υπογράμμισε, στο προ ημερών συνέδριο Athens Policy Dialogues, ότι ο «σημαντικότατος περιορισμός, συχνά μηδενισμός, των παραβιάσεων και των παραβάσεων είναι μια σημαντική επιτυχία». Η διατύπωση του κ. Μητσοτάκη είναι μόνον εν μέρει ακριβής και δίνει έμφαση αποκλειστικά στην ποσοτική και όχι στην ποιοτική διάσταση. Γιατί ασφαλώς μειώνονται οι πιθανότητες δυστυχήματος και τα έξοδα των αναχαιτίσεων, αλλά ακόμα και μία ή δύο καθημερινές παραβιάσεις του ελληνικού εναέριου χώρου αρκούν για την καταγραφή των τουρκικών θέσεων και διεκδικήσεων.
Οι δε παραβάσεις των κανόνων εναέριας κυκλοφορίας στο FIR Αθηνών είναι αυξημένες (με εξαίρεση τον Οκτώβριο) συγκριτικά με τα προηγούμενα έτη, μαζί με τα περιστατικά παρενόχλησης πτήσεων της πολιτικής αεροπορίας μέσω ασυρμάτου. Οι παρενοχλήσεις -πέραν της επικίνδυνης σύγχυσης στους πιλότους- αποτελούν παραβίαση και εθνικής κυριαρχίας και εθνικής αρμοδιότητας. Επίσης, ο κ. Μητσοτάκης αποκρύπτει την εντυπωσιακή αύξηση παραβιάσεων των ελληνικών χωρικών υδάτων από πλοία του τουρκικού ναυτικού και της ακτοφυλακής, και από αλιευτικά σκάφη.
2. Στα ζωτικά θέματα της ενέργειας αποσιωπάται η ωμή, δυσάρεστη και ντροπιαστική αλήθεια. Η Τουρκία πέτυχε μόνο με ένα διήμερο επίδειξης ναυτικής ισχύος στην Κάσο, τον Ιούλιο του 2024, και μόνο με τη σιωπή της κατά τη διάρκεια ολόκληρου του 2025 να εξουδετερώσει το -κορυφαίας εθνικής και οικονομικής σημασίας- έργο της ηλεκτρικής διασύνδεσης Ελλάδας – Κύπρου – Ισραήλ (Great Sea Interconnector – GSI). Σε αυτό το θέμα, ο κ. Μητσοτάκης δεν μπορεί να κατηγορήσει κανέναν άλλον.
Γιατί, όταν το 2022 οι ΗΠΑ απέσυραν τη στήριξή τους από το (ίσως ανεδαφικό) έργο του αγωγού φυσικού αερίου EastMed με την ίδια όδευση, είχε δηλώσει πως θα υπάρξουν σημαντικότερες ευκαιρίες και οφέλη από την ηλεκτρική διασύνδεση. Οι πρόσφατες κυβερνητικές υποσχέσεις περί νέων μελετών και νέων επενδυτών (της αμερικανικής DFC ή άλλων) μικρή αξία έχουν, όσο διατηρείται η τουρκική απειλή κατά του έργου. Άλλωστε, ο υπουργός Εσωτερικών και επικεφαλής του Εθνικού Συμβουλίου Ενεργειακής Κυριαρχίας των ΗΠΑ, Νταγκ Μπέργκαμ, επεσήμανε πως «εμείς κινηθήκαμε έξυπνα και μείναμε εκτός της διαπραγμάτευσης, δεν είναι δική μας δουλειά».
3. Η Διακήρυξη των Αθηνών περιέχει συγκεκριμένες διατάξεις για «πολιτικό διάλογο» και διερευνητικές -«διαβουλευτικές» (κατά την ορολογία της Άγκυρας)- συνομιλίες, τη «θετική ατζέντα» για την οικονομία και άλλα «ήπια» θέματα, και τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης στον στρατιωτικό τομέα. Ακόμα κι αν δεχθούμε την άποψη του πρωθυπουργού, ότι, δι’ αυτών, θα προωθούνταν τα καλώς εννοούμενα συμφέροντα των δύο χωρών, έγιναν κάποια βήματα το 2024 και απολύτως τίποτα το 2025.
4. Η πρωτοβουλία του πρωθυπουργού, τον περασμένο Οκτώβριο, για τη σύγκληση Πενταμερούς Διάσκεψης της Ανατολικής Μεσογείου περιφρονείται μέχρι στιγμής από την Τουρκία. Μακάρι να… συνεχιστεί αυτή η τακτική της, αν και παραβιάζει το πνεύμα της Διακήρυξης των Αθηνών. Κύριο θέμα της ατζέντας της διάσκεψης αποτελεί η θαλάσσια οριοθέτηση, όσο κι αν προβάλλονται σαν ισοβαρή το Μεταναστευτικό, το περιβάλλον, η ενέργεια και, γενικά, η συνδεσιμότητα.
Προκύπτει, μάλιστα, ένα οξύμωρο: η Τουρκία δεν αποδέχεται τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας, οπότε η Ελλάδα, η Κύπρος και η Αίγυπτος δεν είναι δυνατόν να δεχθούν, στο πλαίσιο της διάσκεψης, να αναιρέσουν τις δικές τους συμφωνίες που υπογράφηκαν βάσει του Διεθνούς Δικαίου. Και στην απίθανη περίπτωση που o κ. Ερντογάν θα ακύρωνε το μνημόνιο με τη Λιβύη και θα αποδεχόταν την UNCLOS, η διάσκεψη δεν μπορεί να εξετάσει ζητήματα θαλάσσιων οριοθετήσεων, γιατί αποτελούν θέμα εθνικής αρμοδιότητας. Άλλωστε, γι’ αυτούς και άλλους λόγους, ο πρωθυπουργός είχε απορρίψει την ιδέα μιας τέτοιας διάσκεψης, όταν προτάθηκε από την Ε.Ε. στα τέλη του 2020.
5. Ο κ. Μητσοτάκης παρουσιάζει ως επιτυχία του το γεγονός ότι η Τουρκία δεν εντάχθηκε στο πρόγραμμα των φθηνών αμυντικών δανείων μέσω του προγράμματος SAFE. Είναι αληθές ότι η Ελλάδα στήριξε την επιβολή όρων, αλλά πραγματική αιτία του ως τώρα αποκλεισμού της Τουρκίας είναι η αντίθεση ισχυρότερων κρατών-μελών της Ε.Ε., όπως η Γαλλία, που δεν θέλουν να πληγούν τα συμφέροντα των αμυντικών βιομηχανιών τους.
Ακόμα και η Ιταλία, που συνεργάζεται με την Άγκυρασε πλήθος αμυντικών προγραμμάτων, προτιμά το όριο του 35% τουρκικής συμμετοχής που έχει επιβάλει η Ε.Ε. και όχι την ένταξή της στο SAFE. Επίσης, είναι γνωστό ότι η Κομισιόν δεν επέδειξε τους περασμένους μήνες ενδιαφέρον για την ταχεία εξέταση της τουρκικής αίτησης για το SAFE. Ο αρνητικός απολογισμός της δεύτερης επετείου της Διακήρυξης των Αθηνών βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τις κυβερνητικές θεωρίες περί ιστορικής συμφωνίας μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.
Το πρόβλημα, βέβαια, δεν είναι ότι οι κύριοι Μητσοτάκης και Γεραπετρίτης έκαναν αμετροεπείς δηλώσεις, αλλά ότι το πίστευαν πραγματικά. Διπλωμάτες με βαθιά γνώση των αθέατων επαφών συζητούν -με μεγάλη δόση κλαυσίγελου- τον ενθουσιασμό του κ. Γεραπετρίτη, έπειτα από ένα τηλεφώνημα με τον ομόλογό του, Χ. Φιντάν, το καλοκαίρι του 2023, για τα «μέγιστα επιτεύγματα που έχουμε μπροστά μας»!
