Όταν η κοινωνία ανέχεται τον εκφυλισμό, χάνει την αξιοπρέπειά της

Το παράδειγμα είναι παλιό, αλλά διατηρεί ακέραια τη δύναμή του: η κοινωνία μοιάζει με ανθρώπινο σώμα. Όπως τα μέλη του σώματος συνεργάζονται για να διατηρηθεί η υγεία του οργανισμού, έτσι και οι πολίτες κάθε κοινωνίας έχουν την ευθύνη να συμβάλλουν στην ευημερία του συνόλου. Η φροντίδα για το κοινό καλό αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ατομικής προόδου και ασφάλειας.

Όπως στο ανθρώπινο σώμα τις εντολές δίνει ο εγκέφαλος, στο κοινωνικό σώμα ο ρόλος αυτός αποδίδεται στους θεσμούς και στους ηγέτες που αναδεικνύει η συλλογική βούληση. Οι πολίτες τούς εκχωρούν εξουσία με την προσδοκία να εργαστούν υπέρ της σταθερότητας, της ανάπτυξης και της προστασίας του κοινωνικού ιστού. Αυτή η μορφή οργάνωσης, που βασίζεται στην ιεραρχική ανάθεση ρόλων και αρμοδιοτήτων, υπήρξε θεμελιώδης για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους και για τη σταδιακή του μετάβαση από τις σπηλιές σε οργανωμένες κοινωνίες.

Στην ιστορική όμως πορεία, πολλοί «εγκέφαλοι» αποδείχθηκαν διαταραγμένοι ή επικίνδυνα αναποτελεσματικοί. Η εξουσία, αντί να υπηρετήσει το κοινό καλό, μετατράπηκε σε εργαλείο καταπίεσης. Υπήρξαν εποχές και καθεστώτα που, στο όνομα της ευταξίας, οδήγησαν σε καταστάσεις όπου η βία, η αδικία και η εκμετάλλευση αντικατέστησαν κάθε έννοια συλλογικής προστασίας. Οι συμπολίτες μετατράπηκαν σε στόχους, όχι συμμέτοχοι. Οι ηγεσίες λειτούργησαν όχι σαν προστάτες της κοινωνίας, αλλά σαν απειλές για την ίδια της την ύπαρξη.

Αυτές τις παθογένειες επιχείρησε να θεραπεύσει η πρόοδος του πολιτισμού μέσα από την πάγια αναζήτηση ισορροπίας μεταξύ εξουσίας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Μέσα από αγώνες και θυσίες, αναδείχθηκαν θεσμοί που λειτούργησαν ως ανάχωμα στις αυθαιρεσίες. Το δημοκρατικό πολίτευμα, η ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης, η ελευθερία της έκφρασης, η δημοσιογραφία, ο συνδικαλισμός, οι ατομικές ελευθερίες και οι κανόνες που διέπουν τη λειτουργία τους, όπως η λογοδοσία, η διαφάνεια και η νομιμότητα, δεν γεννήθηκαν τυχαία ούτε είναι δεδομένα. Συνιστούν ιστορικά κεκτημένα με στόχο την προστασία του πολίτη από την κατάχρηση ισχύος.

Στο ίδιο πνεύμα αναζητήθηκαν πιο ανθρώπινοι και αποτελεσματικοί τρόποι για την αντιμετώπιση όσων αποκλίνουν από τον συλλογικό κανόνα. Η κοινωνία επιχείρησε να διορθώνει αντί να τιμωρεί, να ενσωματώνει αντί να απομονώνει, να προλαμβάνει αντί να καταστέλλει. Η πρόληψη, η εκπαίδευση, η κοινωνική στήριξη αντικατέστησαν την καθολική καταστολή και το στίγμα, με βασικό άξονα τον σεβασμό στην ανθρώπινη προσωπικότητα και την αξιοποίηση της επιστημονικής γνώσης για τη συμπεριφορά και την ψυχολογία.

Αυτή η ανθρωποκεντρική προσέγγιση επεκτάθηκε και σε ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, ανεξαρτήτως εθνοτικής ή κοινωνικής προέλευσης. Τόσο οι γηγενείς όσο και οι μετανάστες αντιμετωπίστηκαν με κριτήριο την ανάγκη για στήριξη, χωρίς διακρίσεις, πάντα στο μέτρο των δυνατοτήτων κάθε χώρας και της ωριμότητας του κοινωνικού της ιστού.

Ωστόσο, ανακύπτει ένα κρίσιμο ερώτημα: πώς πρέπει να αντιμετωπίζονται εκείνοι που, παρ’ όλες τις ευκαιρίες, αρνούνται να προσαρμοστούν; Όσοι δεν επιδιώκουν να ενσωματωθούν, αλλά χρησιμοποιούν την ανοχή ως εργαλείο για να καταστρέψουν κάθε έννοια αλληλεγγύης και κοινωνικής συνοχής; Όσοι μετατρέπουν τη βοήθεια σε μονιμοποιημένο εισόδημα, την επιείκεια σε άδεια παρανομίας και τη φιλευσπλαχνία σε μοχλό καταχρήσεων;

Είναι απαραίτητο να τεθεί ένα όριο. Η επιείκεια δεν είναι ανεξάντλητη και δεν μπορεί να προσφέρεται αδιακρίτως. Η κοινωνία οφείλει να προστατεύσει την ουσία της, να διαφυλάξει το αποθεματικό κατανόησης για όσους πραγματικά τη χρειάζονται και τη σέβονται. Όπως η ιατρική δεν διστάζει να παρέμβει χειρουργικά όταν η επιβίωση του οργανισμού εξαρτάται από την απομάκρυνση ενός παθολογικού μέλους, έτσι και το κοινωνικό σώμα οφείλει να αμύνεται απέναντι σε συμπεριφορές που το διαβρώνουν από μέσα.

Η ευαισθησία δεν σημαίνει αδυναμία. Η δημοκρατία δεν είναι αυτοχειρία. Η ανεκτικότητα δεν ταυτίζεται με την ατιμωρησία. Όσοι αγνοούν αυτή τη διάκριση απειλούν όχι μόνο τη συνοχή, αλλά και την ίδια την υπόσταση του συλλογικού σώματος. Και είναι καθήκον όλων να διασφαλίσουν ότι το κοινωνικό σώμα δεν θα ασθενήσει εξαιτίας της αμέλειας ή της ανοχής προς εκείνους που το υπονομεύουν από μέσα.