Πόλεμος για τον σεβασμό: Πούτιν, Τραμπ και η αποδόμηση της παγκόσμιας τάξης

Ορισμένοι αναλυτές εκτιμούν ότι ο πόλεμος που εξαπέλυσε ο Βλαντίμιρ Πούτιν στην Ουκρανία δεν πηγάζει τόσο από φόβους ασφάλειας ή αυτοκρατορικά οράματα, όσο από τη βαθιά αίσθηση απώλειας διεθνούς κύρους. Η Ρωσία, επί δεκαετίες μία από τις δύο υπερδυνάμεις του πλανήτη, είδε τη θέση της να υποβαθμίζεται δραστικά, γεγονός που η ίδια η ρωσική ηγεσία αναγνωρίζει. Το πλήγμα αυτό είχε αποτυπωθεί με ωμό τρόπο όταν ο Μπαράκ Ομπάμα χαρακτήρισε τη Ρωσία «περιφερειακή δύναμη». Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η εισβολή στην Ουκρανία ερμηνεύεται από μερίδα αναλυτών ως μια βίαιη προσπάθεια ανάκτησης του χαμένου σεβασμού.

Λιγότερο αναμενόμενο, αλλά εξίσου κρίσιμο, είναι ότι η επιθετική στροφή του Ντόναλντ Τραμπ απέναντι στην Ευρώπη φαίνεται να εδράζεται σε παρόμοια ψυχοπολιτικά κίνητρα. Ο Πούτιν γνωρίζει ότι ο αναθεωρητισμός δεν του εξασφαλίζει αποδοχή από εκείνους των οποίων την εκτίμηση επιθυμεί· όταν όμως ο σεβασμός μοιάζει ανέφικτος, η πρόκληση φόβου καθίσταται εναλλακτικό μέσο επιβολής. Όταν ένα διεθνές σύστημα σε αντιμετωπίζει ως κατώτερο, η αποσταθεροποίηση λειτουργεί ως ισχυρό κίνητρο δράσης.

Αντίστοιχα, ο Τραμπ επιχειρεί να διαρρήξει μια διεθνή τάξη που αντιμετωπίζει τον ίδιο και την πολιτική του κοσμοθεωρία με δυσπιστία ή και περιφρόνηση. Η αμερικανική ηγεσία απολαμβάνει σεβασμό από αυταρχικά καθεστώτα και μοναρχίες, όχι όμως από εκείνους των οποίων την αναγνώριση θα επιθυμούσε περισσότερο, όπως ο Πούτιν ή ο Σι Τζινπίνγκ. Την ίδια στιγμή, πολλοί ηγέτες δημοκρατικών χωρών αντιμετωπίζουν την Ουάσινγκτον με καχυποψία, όπως επισημαίνει και ο Guardian.

Σε αυτό το περιβάλλον, οι Ηνωμένες Πολιτείες εμφανίζονται διατεθειμένες να λειτουργήσουν ως παράγοντας αποσταθεροποίησης, επιδιώκοντας να γκρεμίσουν την υφιστάμενη ιεραρχία διεθνούς κύρους και να τη διαδεχθούν με ένα νέο σύστημα, στο οποίο ο Τραμπ θα απαιτεί αδιαμφισβήτητη υπακοή. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, με την προσήλωσή της στο κράτος δικαίου και την πολυμερή συνεργασία, συνιστά το ισχυρότερο εναπομείναν παράδειγμα ενός αξιακού πλαισίου που η κυβέρνηση Τραμπ επιδιώκει να αποδομήσει.

Η ειρωνεία είναι εμφανής: αυτός ο κόσμος οικοδομήθηκε από τις ίδιες τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ουάσινγκτον διαμόρφωσε μια παγκόσμια τάξη βασισμένη στην ιδέα ότι η διάδοση της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου εξυπηρετεί και τα αμερικανικά συμφέροντα. Παρά τις αντιφάσεις και τις συχνά ανελεύθερες πρακτικές της, αυτή η στρατηγική αποτέλεσε τον πυρήνα της αμερικανικής «ήπιας ισχύος», μέσω της οποίας οι ΗΠΑ επηρέαζαν τον κόσμο έμμεσα και αναδεικνύονταν σε πρότυπο.

Η σύγχρονη Ευρώπη υπήρξε το πιο ολοκληρωμένο προϊόν αυτής της τάξης. Οι ΗΠΑ διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην ανοικοδόμηση της δυτικής Ευρώπης και στη γένεση θεσμών που οδήγησαν στη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με ρίζες στο Σχέδιο Μάρσαλ. Καθώς η Ένωση εξελισσόταν, εδραίωσε ένα πλαίσιο συνεργασίας, νομιμότητας και φιλελεύθερης δημοκρατίας, το οποίο, μετά την πτώση της σοβιετικής επιρροής, επεκτάθηκε προς ανατολάς με αυστηρές δημοκρατικές προϋποθέσεις. Σε πολλές περιπτώσεις, η ΕΕ ενσάρκωσε τις αμερικανικές φιλελεύθερες αξίες πιο πιστά από την ίδια την Αμερική.

Σήμερα, η κυβέρνηση Τραμπ επιχειρεί να αντικαταστήσει αυτή την τάξη με ένα σύστημα ωμής ισχύος και στενού εθνικού συμφέροντος. Αν και η νέα εθνική στρατηγική ασφάλειας των ΗΠΑ διακηρύσσει τη διατήρηση της «απαράμιλλης ήπιας ισχύος», τη θεμελιώνει στην αυταρέσκεια περί «έμφυτης αμερικανικής μεγαλοσύνης». Ο ίδιος ο Τραμπ δηλώνει ότι η Αμερική είναι ξανά ισχυρή και σεβαστή, όμως η διεθνής πραγματικότητα δείχνει το αντίθετο: οι χώρες που υπερασπίζονται φιλελεύθερες αξίες αντιμετωπίζουν τις ΗΠΑ ως απρόβλεπτο και επικίνδυνο παράγοντα, με αποτέλεσμα τη σταθερή φθορά της αμερικανικής ήπιας ισχύος.

Αυτό εξηγεί και τον επιθετικό τόνο απέναντι στην Ευρώπη. Παρότι η Ουάσινγκτον δηλώνει ότι εγκαταλείπει τον ρόλο του παγκόσμιου μετασχηματιστή, επιδιώκει ταυτόχρονα να επηρεάσει τις ευρωπαϊκές εξελίξεις, στηρίζοντας δυνάμεις της άκρας δεξιάς και αξιοποιώντας τη δυσαρέσκεια σε νεότερα κράτη-μέλη για να υπονομεύσει το φιλελεύθερο οικοδόμημα της Ένωσης.

Ωστόσο, η κυβέρνηση Τραμπ δεν διαθέτει ούτε την αναγκαία ισχύ ούτε τη μακρόπνοη στρατηγική για να επιβάλει έναν τέτοιο μετασχηματισμό. Όπως και η Ρωσία, διεκδικεί σεβασμό χωρίς τα μέσα να τον εξασφαλίσει, πέρα από την αποσταθεροποίηση. Θέλει να επηρεάσει την Ευρώπη, ενώ ταυτόχρονα αποσύρεται από τον ρόλο της ως εγγυήτριας δύναμης του ΝΑΤΟ και αποδυναμώνει το ίδιο το θεσμικό σύμπλεγμα που στήριξε την αμερικανική παγκόσμια επιρροή.

Παρά τις αποσπασματικές παρεμβάσεις και τις πιέσεις, τα αποτελέσματα παραμένουν αμφίβολα. Όπως δείχνει και το παράδειγμα της Βραζιλίας με την αποτυχημένη στήριξη του Ζαΐχ Μπολσονάρου, τέτοιες κινήσεις συχνά παράγουν αντίθετα αποτελέσματα. Τελικά, η κυβέρνηση Τραμπ επιδιώκει τα οφέλη του σεβασμού και της παγκόσμιας επιρροής, ενώ ταυτόχρονα εγκαταλείπει τον διεθνή της ρόλο, μετατρέποντας τις Ηνωμένες Πολιτείες σε μια δύναμη ολοένα και πιο περιφερειακή. Οι δύο αυτοί στόχοι, όμως, αποδεικνύονται ασυμβίβαστοι.