Σχέδιο των Βρυξελλών για γονιδιακή τροποποίηση τροφίμων, το αφήγημα της γεωργίας και οι κρυφές επιδιώξεις

Με μια απόφαση που ήδη προκαλεί μεγάλες συζητήσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη, η Ευρωπαϊκή Ένωση προχωρά στη θέσπιση ενός νέου νομοθετικού πλαισίου για την επεξεργασία γονιδίων, επιχειρώντας να εκσυγχρονίσει τους κανόνες γύρω από τις Νέες Γονιδιακές Τεχνικές (NGTs).

Πρόκειται για μια θεμελιώδη αλλαγή στην πολιτική της Ένωσης, η οποία μπορεί να αναδιαμορφώσει τόσο την ευρωπαϊκή γεωργία όσο και την επιστημονική έρευνα τα επόμενα χρόνια. Το νομοσχέδιο στοχεύει να διευκολύνει την ανάπτυξη γενετικά τροποποιημένων οργανισμών νέας γενιάς, με την επιχειρηματολογία ότι οι τεχνολογίες αυτές μπορούν να βοηθήσουν την Ευρώπη να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής, της επισιτιστικής ασφάλειας και της ανταγωνιστικότητας έναντι άλλων μεγάλων αγορών, όπως οι ΗΠΑ και η Κίνα.

Η συζήτηση που έχει ανοίξει στις Βρυξέλλες περιστρέφεται γύρω από δύο βασικά ερωτήματα: μπορεί η Ευρώπη να παραμείνει ανταγωνιστική αν δεν εκσυγχρονίσει τους κανόνες της βιοτεχνολογίας; Και δεύτερον, πόσο ασφαλής είναι η γονιδιακή τροποποίηση όταν ανοίγει ο δρόμος σε εμπορικά συμφέροντα και μαζική παραγωγή; Οι απαντήσεις δεν είναι απλές, καθώς το νομοσχέδιο προωθείται ως εργαλείο προόδου, αλλά ταυτόχρονα αναδεικνύει φόβους για μια ανεξέλεγκτη βιοτεχνολογική μετάβαση.

Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία του νομοσχεδίου είναι ο διαχωρισμός των οργανισμών που τροποποιούνται μέσω NGTs σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει οργανισμούς που μπορούν να παράγουν μεταλλάξεις παρόμοιες με εκείνες που θα συνέβαιναν φυσικά. Για αυτούς τους οργανισμούς προτείνεται ένα εξαιρετικά χαλαρό καθεστώς, το οποίο, μεταξύ άλλων, δεν θα απαιτεί ιδιαίτερη σήμανση στα προϊόντα.

Η δεύτερη κατηγορία καλύπτει οργανισμούς με πιο σύνθετες και εκτεταμένες γενετικές παρεμβάσεις, οι οποίοι θα υπόκεινται σε αυστηρότερους ελέγχους. Η διαφοροποίηση αυτή έχει δημιουργήσει βαθιές αντιπαραθέσεις, καθώς οι επικριτές θεωρούν ότι θα επιτρέψει την κυκλοφορία γενετικά τροποποιημένων προϊόντων χωρίς οι καταναλωτές να το γνωρίζουν.

Σύμφωνα με τους υποστηρικτές του νομοσχεδίου, η ΕΕ δεν μπορεί να επιτρέψει στον εαυτό της να μείνει εκτός των τεχνολογικών εξελίξεων. Η κλιματική κρίση φέρνει αυξημένη ξηρασία, ακραία καιρικά φαινόμενα, νέες ασθένειες και πιέσεις στη γεωργική παραγωγή.

Οι νέες τεχνικές γονιδιακής επεξεργασίας – όπως η μέθοδος CRISPR – δίνουν τη δυνατότητα δημιουργίας φυτών ανθεκτικών σε παράσιτα, με καλύτερη απόδοση, μειωμένη ανάγκη για φυτοφάρμακα και μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα σε ακραίες συνθήκες. Η αύξηση του κόστους παραγωγής και η απειλή της διατροφικής κρίσης κάνουν τις καινοτομίες αυτές πιο επίκαιρες από ποτέ.

Παράλληλα, οι ευρωπαϊκές εταιρείες βιοτεχνολογίας υποστηρίζουν ότι χωρίς μια πιο ευέλικτη νομοθεσία, η Ένωση κινδυνεύει να χάσει έδαφος έναντι των ΗΠΑ, οι οποίες έχουν ήδη εμπορικοποιήσει δεκάδες προϊόντα βασισμένα στη γονιδιακή επεξεργασία.

Το νομοσχέδιο, όπως υποστηρίζουν, μπορεί να ενισχύσει την ευρωπαϊκή καινοτομία, να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας και να θέσει την Ευρώπη στην πρώτη γραμμή της επιστημονικής προόδου. Η συζήτηση αυτή γίνεται ακόμη πιο έντονη μέσα από το πρίσμα της τρέχουσας γεωπολιτικής αστάθειας, που φέρνει στο προσκήνιο την ανάγκη για αυτάρκεια σε βασικά προϊόντα και μείωση των εξαρτήσεων από τρίτες χώρες.

Ωστόσο, η αισιοδοξία αυτή δεν συμμερίζεται ολόκληρη η ευρωπαϊκή κοινωνία. Περιβαλλοντικές οργανώσεις, αγροτικά σωματεία και μερίδα επιστημόνων κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Ένα από τα βασικά επιχειρήματά τους είναι ότι η χαλάρωση των κανόνων ανοίγει τον δρόμο σε μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες βιοτεχνολογίας να ελέγξουν την παραγωγή σπόρων.

Η ιστορία των παραδοσιακών ΓΤΟ (γενετικά τροποποιημένων οργανισμών) έχει δείξει ότι τέτοιες εξελίξεις μπορούν να οδηγήσουν σε συγκεντροποίηση της αγοράς, αύξηση του κόστους για τους παραγωγούς και περιορισμό της βιοποικιλότητας, καθώς λίγες μεγάλες εταιρείες ελέγχουν το γενετικό υλικό.

Ένας δεύτερος πυλώνας ανησυχίας αφορά την ασφάλεια. Οι επικριτές επισημαίνουν ότι, παρά τις προόδους της επιστήμης, οι NGTs δεν είναι απαλλαγμένες από απρόβλεπτες παρενέργειες. Μια μικρή μεταβολή στο DNA μπορεί να έχει πολλαπλές επιπτώσεις στον οργανισμό, ενώ η μαζική απελευθέρωση τέτοιων οργανισμών στο περιβάλλον μπορεί να επηρεάσει απρόβλεπτα τα οικοσυστήματα. Το γεγονός ότι οι νέες τεχνικές είναι πιο «καθαρές» από τις παλαιότερες δεν αναιρεί την ανάγκη αυστηρής αξιολόγησης και μακροχρόνιων μελετών.

Παράλληλα, η έλλειψη υποχρεωτικής σήμανσης σε προϊόντα πρώτης κατηγορίας έχει πυροδοτήσει έντονες αντιδράσεις από οργανώσεις καταναλωτών. Χωρίς αναγραφή ότι ένα προϊόν έχει παραχθεί μέσω γενετικής επεξεργασίας, ο καταναλωτής χάνει τη δυνατότητα επιλογής. Οι επικριτές τονίζουν πως η διαφάνεια είναι θεμελιώδης σε μια δημοκρατική κοινωνία και πως το δικαίωμα στην ενημέρωση δεν μπορεί να θυσιάζεται στο όνομα της καινοτομίας.

Στον δημόσιο διάλογο προστίθεται και μια άλλη σημαντική πτυχή: τα αρνητικά των γενετικών μελετών. Παρότι η γενετική ανάλυση αποτελεί αναμφισβήτητα ένα ισχυρό επιστημονικό εργαλείο, συνοδεύεται από σημαντικούς κινδύνους. Οι γενετικές βάσεις δεδομένων μπορούν να καταστούν στόχος κυβερνοεπιθέσεων, επιτρέποντας τη διαρροή ευαίσθητων προσωπικών πληροφοριών. Η χρήση γενετικών δεδομένων από ασφαλιστικές εταιρείες, εργοδότες ή κρατικούς φορείς αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα ηθικά διλήμματα της εποχής μας.

Επιπλέον, υπάρχει ο κίνδυνος επιστημονικών λαθών ή υπεραπλουστεύσεων που μπορεί να οδηγήσουν σε εσφαλμένες ιατρικές αποφάσεις. Οι γενετικές μελέτες δεν δίνουν πάντα ξεκάθαρες απαντήσεις, και η υπερβολική τους χρήση μπορεί να δημιουργήσει ψευδαίσθηση απόλυτης γνώσης, παραβλέποντας τους περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς παράγοντες που επηρεάζουν την υγεία.

Στην πολιτική αρένα, το νομοσχέδιο έχει διχάσει ακόμη και τους ίδιους τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Κράτη-μέλη της βόρειας και κεντρικής Ευρώπης βλέπουν τις νέες τεχνικές ως απαραίτητες για τον εκσυγχρονισμό της αγροτικής παραγωγής.

Αντίθετα, χώρες του Νότου, με πιο παραδοσιακές και μικρές αγροτικές εκμεταλλεύσεις, εκφράζουν δυσπιστία και ανησυχία για την επιβίωση των μικροκαλλιεργητών. Το χάσμα αυτό έχει δημιουργήσει μια έντονη διαπραγματευτική μάχη, καθώς κάθε χώρα προσπαθεί να διασφαλίσει τα δικά της οικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα.

Η Ευρώπη βρίσκεται ξανά μπροστά σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Από τη μία πλευρά, η ανάγκη για καινοτομία και ανθεκτικότητα του γεωργικού τομέα είναι πραγματική και πιεστική. Από την άλλη, οι κίνδυνοι από μια ανεξέλεγκτη βιοτεχνολογική μετάβαση είναι υπαρκτοί και σοβαροί.

Το νέο νομοσχέδιο για την επεξεργασία γονιδίων αναδεικνύει το βαθύτερο δίλημμα της εποχής: πώς μπορεί μια κοινωνία να εκσυγχρονιστεί χωρίς να χάσει τον έλεγχο των θεμελιωδών αξιών της, όπως η ασφάλεια, η διαφάνεια και η προστασία του δημόσιου συμφέροντος.

Αν η ΕΕ θέλει να προχωρήσει χωρίς να δημιουργήσει νέα ρήγματα μεταξύ πολιτών, αγροτών, επιστημόνων και εταιρειών, θα πρέπει να θέσει ως προτεραιότητα τον αυστηρό έλεγχο, τη διαφάνεια και τη δημοκρατική λογοδοσία.

Η γονιδιακή επεξεργασία μπορεί να αποτελέσει εργαλείο προόδου, αλλά μόνο υπό όρους που θα προστατεύουν την κοινωνία από υπερβολές, αδιαφάνεια και μονοπωλιακές πρακτικές. Το επόμενο διάστημα θα δείξει αν η Ευρώπη θα καταφέρει να βρει την ισορροπία ανάμεσα στη βιοτεχνολογική καινοτομία και την προστασία του κοινού καλού – μια ισορροπία τόσο εύθραυστη όσο και το ίδιο το γενετικό υλικό που επιχειρεί να ρυθμίσει.