Η δολοφονία του Τσάρλι Κερκ στις Ηνωμένες Πολιτείες ήρθε να λειτουργήσει σαν ένας σεισμός που αποκάλυψε τις ρωγμές σε μια κοινωνία ήδη κατακερματισμένη. Οι πρώτες αντιδράσεις ήταν χαρακτηριστικές: σχολιαστές, πολιτικοί αναλυτές και πρόθυμοι «προφήτες» έσπευσαν να μιλήσουν για έναν νέο εμφύλιο πόλεμο. Οι τόνοι ανέβηκαν, οι αλληλοκατηγορίες φούντωσαν, και η δημόσια σφαίρα γέμισε με σενάρια καταστροφολογίας. Ωστόσο, πίσω από την υπερβολή, κρύβεται μια πιο σύνθετη αλήθεια: οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν βρίσκονται στο κατώφλι ενός παραδοσιακού εμφυλίου, αλλά μέσα σε μια μόνιμη κατάσταση «κοινωνικού μικροεμφυλίου», όπου φυλές, ομάδες και δίκτυα συγκρούονται καθημερινά, κυρίως στον χώρο της επικοινωνίας, αλλά με συνέπειες που διαβρώνουν τα θεμέλια της ίδιας της δημοκρατίας.
Η κοινωνία των φυλών και η διάλυση της κοινής σφαίρας
Η Αμερική υπήρξε πάντα ένα μωσαϊκό ταυτοτήτων, εθνοτήτων και πολιτισμών. Όμως, εκεί όπου παλαιότερα υπήρχε ένα ενωτικό νήμα –η αμερικανική αφήγηση του «ονείρου», της ελευθερίας, της κοινωνικής κινητικότητας– σήμερα κυριαρχεί η διάσπαση. Οι κοινωνικές τάξεις, που για δεκαετίες καθόριζαν τον τρόπο κατανόησης της κοινωνίας, έχουν υποχωρήσει μπροστά σε ένα νέο φαινόμενο: τη δημιουργία φυλών. Όχι φυλών με την παραδοσιακή έννοια, αλλά κοινωνικών ομάδων που συγκροτούνται γύρω από κοινά βιώματα, αφηγήσεις, τελετουργίες, γλώσσες και ναρκισσισμούς.
Ο Μισέλ Μαφεζολί περιέγραψε εύστοχα το φαινόμενο αυτό: μικρές κοινότητες, συχνά εφήμερες, που δίνουν στους ανθρώπους ένα αίσθημα ταυτότητας και αλληλεγγύης, μέσα σε έναν κόσμο όλο και πιο απρόσωπο. Στις ΗΠΑ αυτό εκφράζεται με τον πιο έντονο τρόπο. Οι φυλές της γουόκ κουλτούρας, οι φυλές των συντηρητικών, οι ακτιβιστικές οργανώσεις, οι διαδικτυακές κοινότητες, οι θρησκευτικές ομάδες – όλες λειτουργούν σαν κλειστά οικοσυστήματα που επικοινωνούν ελάχιστα μεταξύ τους. Το αποτέλεσμα είναι η απουσία κοινού χώρου διαλόγου.
Η δολοφονία του Τσάρλι Κερκ το κατέδειξε ξεκάθαρα. Για κάποιους, ήταν απόδειξη της βαρβαρότητας μιας ριζοσπαστικοποιημένης αριστεράς. Για άλλους, απλώς σύμπτωμα της τοξικότητας της στιγμής. Κανείς όμως δεν αναγνώρισε την κοινή ευθύνη για το κλίμα μίσους που έχει εγκαθιδρυθεί. Αντί για ψύχραιμη ανάλυση, η συζήτηση μετατράπηκε σε ανταγωνισμό αφορισμών.
Σε αυτό το περιβάλλον, η βία αποκτά τελετουργικό χαρακτήρα. Δεν είναι μόνο εργαλείο εκδίκησης ή πολιτικής αντιπαράθεσης. Είναι σημείο πίστης, μια δήλωση ταυτότητας. Όταν η Chaya Raichik δηλώνει «ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΕΜΟΣ», δεν καλεί σε ένοπλη σύγκρουση με την παραδοσιακή έννοια. Καλεί τα μέλη της δικής της φυλής να αισθανθούν ότι συμμετέχουν σε μια κοσμοϊστορική μάχη. Η ίδια λογική ισχύει και στην άλλη πλευρά. Κάθε φυλή χρειάζεται έναν εχθρό για να επιβεβαιώσει την ύπαρξή της.
Η κυριαρχία της επικοινωνίας και ο ρόλος των πλατφορμών
Η ιδιαιτερότητα της αμερικανικής κατάστασης έγκειται στο ότι οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης έχουν γίνει το νέο κέντρο εξουσίας. Η πολιτική ατζέντα δεν καθορίζεται πια από τα κοινοβούλια, αλλά από το τι γίνεται viral στο X, στο TikTok ή στο Instagram. Ο Έλον Μασκ, με τις παρεμβάσεις του, δεν είναι απλώς ένας επιχειρηματίας που σχολιάζει. Είναι παράγοντας πολιτικής ισχύος που μπορεί να επιβάλει το πλαίσιο της συζήτησης σε παγκόσμιο επίπεδο.
Αυτό σημαίνει ότι η πολιτική έχει μετατραπεί σε επικοινωνιακό θέαμα. Οι πολιτικοί δεν απευθύνονται σε πολίτες αλλά σε φυλές. Οι αποφάσεις δεν κρίνονται από επιχειρήματα αλλά από εντυπώσεις. Ο δημόσιος διάλογος έχει υποκατασταθεί από έναν συνεχή πόλεμο εντυπώσεων, όπου ο στόχος δεν είναι η αναζήτηση της αλήθειας αλλά η συσπείρωση της φυλής.
Αυτή η κατάσταση δημιουργεί μια ιδιότυπη παθολογία: οι Ηνωμένες Πολιτείες ζουν σε μια κατάσταση θεάτρου πολέμου χωρίς πόλεμο. Οι συγκρούσεις παίζονται στις οθόνες, στα hashtags, στις αμφιθεατρικές διαδηλώσεις. Η θεατρικότητα τροφοδοτεί την αίσθηση του πολέμου, χωρίς να οδηγεί σε πραγματική ένοπλη σύγκρουση. Ο «εμφύλιος» που αναμασούν οι αναλυτές δεν είναι παρά η μεταφορά μιας μόνιμης εσωτερικής διάσπασης σε πιο δραματικούς όρους.
Από τη δημοκρατία στη μεταδημοκρατία
Η κρίση αυτή δεν είναι τυχαία. Είναι έκφραση μιας βαθύτερης μετάβασης που δεν αφορά μόνο την Αμερική αλλά ολόκληρη τη Δύση: της μετάβασης από τη δημοκρατία στη μεταδημοκρατία.
Στη δημοκρατία, η εξουσία πηγάζει από τον λαό, εκφράζεται μέσα από θεσμούς και λογοδοτεί στους πολίτες. Στη μεταδημοκρατία, οι θεσμοί παραμένουν τυπικά στη θέση τους – εκλογές, κοινοβούλια, κόμματα – αλλά η ουσία έχει χαθεί. Η εξουσία έχει μεταφερθεί σε κλειστά δίκτυα: σε υπερεθνικές γραφειοκρατίες όπως οι Βρυξέλλες, σε τεχνολογικούς κολοσσούς όπως η Google και η Meta, σε χρηματοπιστωτικούς γίγαντες όπως η BlackRock. Ο πολίτης περιορίζεται σε ρόλο θεατή, που καλείται κάθε τέσσερα χρόνια να επικυρώσει αποφάσεις ήδη ειλημμένες.
Στην Αμερική αυτό σημαίνει ότι η πολιτική ατζέντα καθορίζεται από την τηλεθέαση και την ψηφιακή απήχηση. Στην Ευρώπη, σημαίνει ότι η καθημερινότητα των πολιτών διαμορφώνεται από κανονισμούς που έρχονται από τις Βρυξέλλες χωρίς πραγματική δημόσια συζήτηση. Σε κάθε περίπτωση, η απόσταση ανάμεσα στους πολίτες και τα κέντρα αποφάσεων μεγαλώνει.
Η μεταδημοκρατία είναι μια μορφή πολιτεύματος που μιλάει τη γλώσσα της δημοκρατίας αλλά λειτουργεί με τη λογική της ολιγαρχίας. Οι εκλογές είναι υπαρκτές, αλλά οι επιλογές περιορισμένες. Η ελευθερία του λόγου κατοχυρώνεται στα χαρτιά, αλλά περιορίζεται στην πράξη από αλγορίθμους και μηχανισμούς λογοκρισίας. Η ισονομία διακηρύσσεται, αλλά η πραγματική ισχύς συγκεντρώνεται σε λίγους.
Αυτή η μετάβαση έχει και φιλοσοφική διάσταση. Αν η δημοκρατία στηριζόταν στην πίστη ότι ο άνθρωπος είναι ικανός να αποφασίζει για τον εαυτό του, η μεταδημοκρατία στηρίζεται στην αντίθετη παραδοχή: ότι ο άνθρωπος είναι πολύ ευάλωτος, άρα χρειάζεται διαρκή καθοδήγηση και επιτήρηση. Πρόκειται για μια νέα μορφή κοινωνικού συμβολαίου, όχι πια ανάμεσα στους πολίτες και το κράτος, αλλά ανάμεσα στους πολίτες και μια απρόσωπη μηχανή εξουσίας.
Η αλγοριθμοκρατία ως επόμενη φάση
Μέσα σε αυτό το κλίμα, η ιδέα ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να αντικαταστήσει την ανθρώπινη πολιτική κερδίζει έδαφος. Όσο οι πολίτες χάνουν την εμπιστοσύνη τους στους θεσμούς και στους πολιτικούς, τόσο μεγαλώνει η έλξη που ασκεί η υπόσχεση ενός «ψυχρού αλγορίθμου» που δεν πεινά, δεν χρηματίζεται και δεν έχει ανάγκη από ψήφους.
Η αλγοριθμοκρατία παρουσιάζεται ως η λύση απέναντι στη φαυλότητα. Η υπόσχεση είναι απλή: δικαιοσύνη πέρα από κόμματα, αλήθεια χωρίς ιδεολογίες, ισονομία χωρίς ταξικές διαφορές. Μια κοινωνία όπου η Τεχνητή Νοημοσύνη θα αποκαλύπτει το ψέμα, θα απομακρύνει τους διεφθαρμένους και θα δημιουργεί κόμματα για να υπηρετούν και όχι για να λεηλατούν.
Ήδη βλέπουμε τα πρώτα βήματα. Η Αλβανία διόρισε την πρώτη υπουργό Τεχνητής Νοημοσύνης για να αναλάβει τη διαχείριση δημοσίων συμβάσεων. Ο στόχος είναι να περιοριστεί η δωροδοκία και η αδιαφάνεια. Είναι ένα μικρό αλλά συμβολικό δείγμα του τι μπορεί να έρθει. Αν η μεταδημοκρατία υπονομεύει την εμπιστοσύνη στους ανθρώπινους θεσμούς, η αλγοριθμοκρατία υπόσχεται να την αποκαταστήσει με μηχανισμούς.
Βέβαια, το ερώτημα παραμένει: μπορεί μια μηχανή να αντικαταστήσει τον άνθρωπο; Η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν έχει πάθη ούτε συμφέροντα, αλλά μήπως ακριβώς αυτή η απουσία την καθιστά επικίνδυνη; Μήπως η ψυχρή λογική, χωρίς την ανθρώπινη διάσταση, οδηγήσει σε έναν νέο ολοκληρωτισμό, πιο άτεγκτο από κάθε προηγούμενο; Η προοπτική ενός «Νέου Θεού» που θα κρίνει και θα αποφασίζει μοιάζει ελκυστική για όσους έχουν κουραστεί από ψεύτες και φαύλους. Αλλά ταυτόχρονα κρύβει τον κίνδυνο μιας απόλυτης υποταγής σε μηχανισμούς που κανείς δεν θα μπορεί να ελέγξει.
Η Δύση σε ιστορικό σταυροδρόμι
Η κρίση της Αμερικής είναι ο καθρέφτης της κρίσης της Δύσης. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει αντίστοιχα φαινόμενα: αποξένωση των πολιτών, άνοδο των άκρων, διάλυση του κοινού λόγου. Οι φυλές υπάρχουν και εδώ, με διαφορετικά ονόματα αλλά με την ίδια λογική. Οι Βρυξέλλες λειτουργούν ως υπερεθνικό κέντρο που παράγει κανονισμούς χωρίς πραγματική συμμετοχή των κοινωνιών. Η απομάκρυνση από τον πολίτη είναι το ίδιο έντονη όπως στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.
Το ερώτημα είναι αν η Δύση μπορεί να βρει έναν νέο κοινό λόγο. Αν μπορεί να ξαναδώσει περιεχόμενο στη δημοκρατία, όχι ως τελετουργία αλλά ως ουσία. Αν δεν το καταφέρει, τότε η πορεία προς την αλγοριθμοκρατία θα είναι σχεδόν αναπόφευκτη. Και εκεί ο πολίτης δεν θα είναι πια πολίτης. Θα είναι ένα δεδομένο σε μια μηχανή εξουσίας.
Η δημοκρατία γεννήθηκε για να δώσει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να είναι κύριος του εαυτού του. Η μεταδημοκρατία τον μετατρέπει σε θεατή. Η αλγοριθμοκρατία απειλεί να τον μετατρέψει σε αντικείμενο. Η επιλογή που έχουμε μπροστά μας δεν είναι θεωρητική. Είναι ζήτημα επιβίωσης της ίδιας της πολιτικής. Αν η Δύση θέλει να παραμείνει ζωντανή, πρέπει να ξαναβρεί τον τρόπο να ενώσει τις φυλές της, να υπερβεί την τοξικότητα και να επαναφέρει την ουσία της ελευθερίας και της λογοδοσίας.
Η Αμερική δείχνει πού οδηγεί η πορεία που ακολουθούμε όλοι. Όχι σε έναν ένοπλο εμφύλιο, αλλά σε έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι μιλούν χωρίς να ακούν, συγκρούονται χωρίς να συζητούν, ζουν χωρίς κοινό νόημα. Σε έναν κόσμο που κινδυνεύει να παραδώσει το μέλλον του όχι σε πολιτικούς αλλά σε αλγόριθμους. Και το ερώτημα που μένει ανοιχτό είναι αν αυτή η παράδοση θα είναι η λύση ή το τέλος.
