Αρπαγή εσόδων με πρόσχημα το χρέος – Η νέα πρόταση του Ευρωκοινοβουλίου και ο κίνδυνος απώλειας εθνικής κυριαρχίας

Την ώρα που οι οικονομίες των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης αντιμετωπίζουν στασιμότητα, αυξανόμενα ελλείμματα και πολιτικές εντάσεις, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο προωθεί με ιδιαίτερη ένταση την ανάγκη δημιουργίας νέων, μόνιμων μηχανισμών χρηματοδότησης του προϋπολογισμού της Ένωσης.

Η πρόταση αυτή παρουσιάζεται ως αναγκαία για να ανταποκριθεί η ΕΕ στις αυξημένες οικονομικές της υποχρεώσεις και για να μπορέσει να κινηθεί εντός ενός νέου διεθνούς οικονομικού περιβάλλοντος, το οποίο επηρεάζεται βαθιά από εξωτερικούς παράγοντες όπως η δασμολογική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών υπό την προεδρία Trump. Πίσω όμως από τη ρητορική περί «δημοσιονομικής σταθερότητας» και «ευρωπαϊκής αυτονομίας» κρύβεται ένα βαθιά πολιτικό και θεσμικό διακύβευμα: η σταδιακή απώλεια της εθνικής κυριαρχίας των κρατών-μελών στον τομέα της δημοσιονομικής πολιτικής και ειδικότερα στον έλεγχο των δημόσιων εσόδων.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, ήδη από την περίοδο της πανδημίας και του κοινού δανεισμού για το Ταμείο Ανάκαμψης, έχει αποκτήσει έναν νέο χαρακτήρα: αυτόν του ενιαίου δημοσιονομικού δανειστή, κάτι που μέχρι πρότινος θεωρούνταν αδιανόητο. Η αποπληρωμή του χρέους που δημιουργήθηκε τότε, μαζί με τις νέες προτεραιότητες της Ένωσης – την κοινή ευρωπαϊκή άμυνα, την πράσινη μετάβαση και την ψηφιακή μεταρρύθμιση – απαιτεί τεράστιους πόρους.

Με δεδομένο ότι τα παραδοσιακά έσοδα του ευρωπαϊκού προϋπολογισμού (όπως οι εθνικές συνεισφορές βάσει ΑΕΕ, οι τελωνειακοί δασμοί και το ποσοστό επί του ΦΠΑ) κρίνονται πλέον ανεπαρκή, οι ευρωβουλευτές εισηγούνται ένα νέο, ριζοσπαστικό μοντέλο: την απευθείας είσπραξη φόρων από την ίδια την ΕΕ, χωρίς τη μεσολάβηση των εθνικών κυβερνήσεων.

Αν εφαρμοστεί η πρόταση, αυτό σημαίνει πρακτικά ότι τα υπουργεία Οικονομικών των κρατών-μελών θα πάψουν να έχουν τον απόλυτο έλεγχο επί μέρους φορολογικών πολιτικών, καθώς μια σειρά εσόδων θα διοχετεύονται απευθείας στον ευρωπαϊκό κορβανά. Οι πόροι αυτοί περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, το 30% των εσόδων από το Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών (ETS), το 75% από τον Μηχανισμό Συνοριακής Προσαρμογής Άνθρακα (CBAM), αλλά και νέους φόρους σε τομείς όπως οι ψηφιακές υπηρεσίες, οι χρηματοπιστωτικές συναλλαγές, τα εταιρικά κέρδη και, ενδεχομένως, ακόμη και τα κρυπτονομίσματα. Το σχέδιο αυτό δημιουργεί ένα νέο δημοσιονομικό υπόδειγμα, στο οποίο η ΕΕ μετατρέπεται από μία διακρατική ένωση κρατών σε μία μορφή υπερεθνικής αρχής με φορολογικές αρμοδιότητες – εξέλιξη που μέχρι πριν από λίγα χρόνια θεωρούνταν ταμπού.

Η στροφή αυτή στηρίζεται επικοινωνιακά στην ανάγκη ενίσχυσης της ευρωπαϊκής αυτονομίας. Σύμφωνα με τη ρητορική των υποστηρικτών της πρότασης, η Ένωση δεν μπορεί πλέον να εξαρτάται από τις εθνικές κυβερνήσεις για την εξεύρεση πόρων, ούτε να επιτρέπει η κοινή της πολιτική να κινδυνεύει από τις πολιτικές αστάθειες που μαστίζουν πολλές ευρωπαϊκές χώρες.

Ουσιαστικά, η κίνηση αυτή επιχειρεί να απαντήσει στο δημοσιονομικό αδιέξοδο που έχει δημιουργηθεί, ιδίως μετά την επιβράδυνση της γερμανικής οικονομίας και την πολιτική κρίση που πλήττει τη Γαλλία. Η πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, Ρομπέρτα Μετσόλα, δικαιολόγησε την πρόταση μιλώντας για «καθήκον απέναντι στις επόμενες γενιές», κάνοντας όμως σαφές ότι το ευρωπαϊκό ταμείο είναι πλέον άδειο.

Η συγκεκριμένη πρόταση, ωστόσο, δεν μπορεί να ερμηνευθεί μόνο τεχνικά ή λογιστικά. Στην πραγματικότητα, επιφέρει μία βαθιά μετατόπιση εξουσίας, αποδυναμώνοντας τα εθνικά κοινοβούλια και τις δημοκρατικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε κάθε κράτος-μέλος. Οι αποφάσεις για τη φορολόγηση και τη δημοσιονομική πολιτική, που μέχρι σήμερα ήταν καρδιά της εθνικής κυριαρχίας, μεταφέρονται σε έναν υπερεθνικό γραφειοκρατικό μηχανισμό που λειτουργεί χωρίς άμεση δημοκρατική νομιμοποίηση ή λογοδοσία.

Και αυτό γίνεται τη στιγμή που η ΕΕ ήδη έχει αφαιρέσει από τα κράτη-μέλη τον έλεγχο της νομισματικής πολιτικής, μέσω της υιοθέτησης του ευρώ. Η εξέλιξη αυτή οδηγεί σε ένα νέο στάδιο «σχετικοποίησης» της εθνικής κυριαρχίας, καθώς πλέον απειλείται και ο έλεγχος επί των φορολογικών πολιτικών.

Δεν είναι τυχαίο ότι μεγάλο μέρος της κριτικής που ασκείται επικεντρώνεται στη διάθεση των νέων αυτών πόρων. Οι ευρωσκεπτικιστές και όσοι αντιδρούν στην πρόταση υπογραμμίζουν πως οι νέοι αυτοί φόροι δεν θα κατευθυνθούν ούτε στις παραδοσιακές πολιτικές σύγκλισης ούτε στην ενίσχυση του κοινωνικού κράτους, αλλά σε τομείς όπως η άμυνα και οι βιομηχανίες του ευρωπαϊκού Βορρά – κυρίως γερμανικά συμφέροντα, όπως η Rheinmetall.

Μια τέτοια κατεύθυνση δαπανών ενισχύει ακόμα περισσότερο τις ανισότητες ανάμεσα στον πυρήνα και την περιφέρεια της Ένωσης, την ίδια στιγμή που οι κοινωνικές ανάγκες σε πολλές χώρες, όπως η Ελλάδα, παραμένουν τεράστιες.

Η πρόταση δεν αφορά μόνο τις χώρες που είναι καθαροί εισφέροντες στον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό, όπως η Γερμανία, η Γαλλία ή η Ολλανδία. Αντιθέτως, αφορά και εκείνες που θεωρούνται λήπτες ευρωπαϊκών κονδυλίων, όπως η Ελλάδα, η Πορτογαλία ή η Βουλγαρία. Αυτό σημαίνει ότι ακόμη και οι οικονομικά πιο αδύναμες χώρες θα πρέπει να παραχωρήσουν φορολογικές αρμοδιότητες προς το κέντρο, χωρίς να είναι βέβαιο ότι θα ωφεληθούν ανάλογα σε επίπεδο κονδυλίων και επενδύσεων.

Σε μια περίοδο που η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει υπαρξιακά ερωτήματα για τον ρόλο της, τη συνοχή της και τη δημοκρατική της νομιμοποίηση, η πρόταση αυτή θέτει ένα κρίσιμο ερώτημα: πού σταματά η αναγκαία οικονομική ενοποίηση και πού ξεκινά η αθέατη μετατόπιση της εξουσίας σε μια τεχνοκρατική ελίτ, ανεξέλεγκτη από τους λαούς της Ευρώπης; Αν δεν δοθούν πειστικές απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά, το σχέδιο δεν θα αποτελέσει εργαλείο διάσωσης της ΕΕ, αλλά θρυαλλίδα για νέους διχασμούς και την ενίσχυση του ευρωσκεπτικισμού.

Ελλάδα: Χώρα λήπτης – Χαμηλή επιρροή, υψηλή έκθεση

Η Ελλάδα βρίσκεται στη λεγόμενη «περιφέρεια» της Ένωσης και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα χώρας που εξαρτάται έντονα από ευρωπαϊκά κονδύλια. Η εθνική οικονομία έχει διαμορφωθεί από δεκαετίες δημοσιονομικής επιτήρησης, σκληρών δημοσιονομικών πλαισίων και προσαρμογών, ενώ το κράτος πρόνοιας έχει συρρικνωθεί και η δημοσιονομική κυριαρχία έχει ήδη υπονομευτεί μετά τα μνημόνια και τη στενή εποπτεία των θεσμών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η πρόταση για νέους ίδιους πόρους που θα ελέγχονται από την ΕΕ προσθέτει μια ακόμα σφαίρα περιορισμού της εθνικής αυτονομίας, αφαιρώντας από την ελληνική κυβέρνηση τη δυνατότητα να καθορίζει τη δική της φορολογική στρατηγική σε συγκεκριμένους τομείς.

Παρότι η Ελλάδα είναι ωφελημένη δημοσιονομικά από τον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό – ως καθαρός αποδέκτης – η είσπραξη νέων ευρωπαϊκών φόρων δεν εγγυάται ότι οι εισφορές των πολιτών ή των επιχειρήσεων θα επιστρέφουν με τη μορφή επενδύσεων ή επιδοτήσεων. Αντιθέτως, υπάρχει ο κίνδυνος να χρηματοδοτούνται με αυτά τα κονδύλια δράσεις που εξυπηρετούν κυρίως τα συμφέροντα των βιομηχανικών χωρών του Βορρά – όπως είναι η ενίσχυση του ευρωπαϊκού αμυντικού τομέα, τα εξοπλιστικά προγράμματα ή τα «πράσινα» σχέδια που βασίζονται σε τεχνολογίες που ελέγχουν χώρες όπως η Γερμανία, η Ολλανδία ή η Δανία. Η Ελλάδα, που δεν διαθέτει ανεπτυγμένη στρατιωτική βιομηχανία ή τεχνολογική αυτάρκεια, θα καταλήξει πιθανότατα να αγοράζει τεχνολογίες με χρήματα που θα έχει δώσει η ίδια μέσω των νέων αυτών ευρωπαϊκών φόρων.

Πέρα από τη δημοσιονομική επίπτωση, το μέτρο έχει και σοβαρή πολιτική διάσταση. Η περαιτέρω αποδυνάμωση του ρόλου του ελληνικού Κοινοβουλίου στη φορολογική πολιτική, ιδιαίτερα σε περιόδους κοινωνικής πίεσης και ανισοτήτων, ενδέχεται να προκαλέσει πολιτική απονομιμοποίηση και ενίσχυση του ευρωσκεπτικισμού. Εφόσον οι πολίτες αντιληφθούν ότι φορολογούνται για να χρηματοδοτούν γραφειοκρατικές ανάγκες ή προγράμματα που δεν έχουν απτό όφελος για τη χώρα, τότε το «ευρωπαϊκό αφήγημα» θα συνεχίσει να φθίνει. Οι τομείς που θα πληγούν περισσότερο είναι η περιφερειακή ανάπτυξη, η γεωργία (λόγω ανακατανομής κονδυλίων σε στρατιωτικές προτεραιότητες), και οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις.

Στη ουσία πρόκειται για ένα πρώτο ουσιαστικό βήμα για την περαιτέρω σχετικοποίηση της εθνικής κυριαρχίας καθώς μετά την απώλεια ελέγχου επί της νομισματικής πολιτικής εξαιτίας του κοινού νομίσματος, του ευρώ, θα χαθεί και ο έλεγχος και επί των δημοσίων εσόδων από τα εθνικά κράτη.