Ο ρόλος της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν στη χρηματοδότηση του εργαστηρίου ιολογίας της Γουχάν

Μία από τις σοβαρότερες προκλήσεις για την πολιτική φήμη και θεσμική αξιοπιστία της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν αναμένεται να κορυφωθεί αυτή την εβδομάδα, καθώς το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης καλείται να αποφανθεί για την υπόθεση των επίμαχων γραπτών μηνυμάτων που φέρεται να αντάλλαξε η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τον CEO της Pfizer, Άλμπερτ Μπουρλά. Τα μηνύματα, σύμφωνα με αποκαλύψεις, προηγήθηκαν της μεγαλύτερης συμφωνίας προμήθειας εμβολίων στην ιστορία της Ένωσης — ύψους δισεκατομμυρίων ευρώ.

Η απόφαση του Δικαστηρίου δεν αφορά μόνο νομικά ερωτήματα για την έννοια του «επίσημου εγγράφου», αλλά αναμένεται να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο η Ένωση διαχειρίζεται τη διαφάνεια σε επίπεδο ηγεσίας — ειδικά όταν διακυβεύονται ζητήματα δημοσίου συμφέροντος και υγειονομικής πολιτικής.

Το βασικό νομικό ερώτημα αφορά το εάν τα μηνύματα κειμένου, που φέρονται να αντηλλάγησαν μεταξύ της φον ντερ Λάιεν και του Μπουρλά στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, πρέπει να θεωρούνται δημόσια έγγραφα και να υπόκεινται σε αιτήματα διαφάνειας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μέχρι σήμερα, έχει αρνηθεί να τα δώσει στη δημοσιότητα, επιμένοντας ότι δεν εμπίπτουν στην κατηγορία των επίσημων εγγράφων.

Ωστόσο, για πολλούς αναλυτές και οργανώσεις, η υπόθεση δεν είναι απλώς τεχνική: είναι βαθιά πολιτική. Όπως δήλωσε χαρακτηριστικά η Shari Hinds της Transparency International, «αυτή η απόφαση μπορεί να αποτελέσει σημείο καμπής για τη διαφάνεια στην ΕΕ». Η ίδια υπογράμμισε ότι σε ζητήματα που αφορούν τη δημόσια υγεία, «η μυστικότητα πρέπει να αποφεύγεται».

Η υπόθεση, γνωστή πλέον ως «Pfizergate», ξεκίνησε μετά από δημοσίευμα των New York Times το 2021, όταν ο Μπουρλά αποκάλυψε πως είχε προσωπική επικοινωνία με την πρόεδρο της Επιτροπής κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων. Στη συνέχεια, οι Times κατέθεσαν επίσημο αίτημα πρόσβασης στα γραπτά μηνύματα — αίτημα που η Επιτροπή απέρριψε, προκαλώντας έντονη αντίδραση. Το 2022, η Ευρωπαία Διαμεσολαβήτρια Έμιλι Ο’Ράιλι χαρακτήρισε τη στάση της Επιτροπής «κακοδιοίκηση», επισημαίνοντας ότι η αναζήτηση των μηνυμάτων δεν έγινε καν.

Η υπόθεση έχει αναδειχθεί σε πολιτικό βαρόμετρο για τη δεύτερη θητεία της φον ντερ Λάιεν, η οποία ξεκίνησε επισήμως τον Δεκέμβριο του 2024. Ήδη, ωστόσο, η πρόεδρος της Επιτροπής δέχεται αυξανόμενες επικρίσεις για τον συγκεντρωτισμό στην ηγεσία της και την απουσία διαβούλευσης σε κρίσιμες αποφάσεις. Τώρα, καλείται να εξηγήσει εάν και γιατί μια προσωπική επικοινωνία με κορυφαίο εκπρόσωπο της φαρμακοβιομηχανίας παρέμεινε στο σκοτάδι.

Η ίδια δεν έχει παραστεί σε καμία από τις μέχρι τώρα ακροάσεις. «Ο ελέφαντας που δεν ήταν στην αίθουσα», σχολίασε καυστικά η Ο’Ράιλι, επισημαίνοντας την απουσία της από τη μόνη δικαστική συνεδρίαση για την υπόθεση, που πραγματοποιήθηκε στο Λουξεμβούργο τον περασμένο Νοέμβριο.

Κατά τη διάρκεια της ακροαματικής διαδικασίας, οι δικαστές άσκησαν δριμεία κριτική στην Επιτροπή, η οποία παραδέχτηκε τελικά —με καθυστέρηση— ότι τα μηνύματα υπάρχουν. Παρ’ όλα αυτά, εκπρόσωποι της Επιτροπής αρνήθηκαν τη σημασία τους, υποστηρίζοντας ότι δεν αφορούσαν τη διαπραγμάτευση της σύμβασης με την Pfizer.

Η δικηγόρος των New York Times, Bondine Kloostra, σχολίασε ότι η Επιτροπή προσήλθε «απροετοίμαστη» και ότι ακόμη δεν έχει ξεκαθαριστεί αν έγινε οποιαδήποτε ουσιαστική έρευνα για τα μηνύματα: «Δεν γνωρίζουμε αν ελέγχθηκε το τηλέφωνο της φον ντερ Λάιεν, ούτε πού και πώς έψαξε η Επιτροπή», δήλωσε χαρακτηριστικά.

Την ίδια ώρα, η πίεση στην Επιτροπή εντείνεται και από άλλη κατεύθυνση. Η Ευρωπαϊκή Εισαγγελία (EPPO) διεξάγει παράλληλη έρευνα για τον τρόπο σύναψης των συμβάσεων προμήθειας εμβολίων, έχοντας ήδη καλέσει στελέχη της Επιτροπής για καταθέσεις. Αν και η εισαγγελία δεν σχολιάζει την εν εξελίξει έρευνα, το γεγονός ότι παρεμβαίνει ενισχύει τη σοβαρότητα της υπόθεσης.

Το Δικαστήριο της ΕΕ έχει ήδη τοποθετηθεί στο παρελθόν κατά της Επιτροπής, όταν εκείνη επέλεξε να «μαυρίσει» μεγάλα τμήματα των συμβάσεων εμβολίων πριν τις δημοσιοποιήσει, επικαλούμενη εμπορικά συμφέροντα. Τώρα, καλείται να απαντήσει αν τα προσωπικά μηνύματα μεταξύ κορυφαίων αξιωματούχων και ιδιωτών μπορούν να παραμένουν στο απυρόβλητο, ακόμη και όταν καταλήγουν σε συμβάσεις δισεκατομμυρίων.

Η υπόθεση αγγίζει τον πυρήνα της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης: Ποιος ελέγχει τους ελεγκτές και ποια είναι τα όρια της αδιαφάνειας στον πυρήνα των θεσμών της Ένωσης;

Ανεξάρτητα από την έκβαση, το πολιτικό αποτύπωμα αυτής της υπόθεσης φαίνεται ήδη βαρύ — και ενδέχεται να καθορίσει το μέλλον της φον ντερ Λάιεν στην κορυφή της ΕΕ.

Αναπάντεχες συμπτώσεις πριν την πανδημία

Μια σειρά γεγονότων που εκτυλίχθηκαν λίγους μήνες πριν την επίσημη έναρξη της πανδημίας COVID-19 εγείρουν ερωτήματα και προκαλούν προβληματισμό για τον συγχρονισμό τους. Στο επίκεντρο βρίσκονται δύο διεθνείς εκδηλώσεις, οι οποίες είχαν ως κύριο στόχο την ενίσχυση της εμπιστοσύνης στους εμβολιασμούς και την αντιμετώπιση της διστακτικότητας του πληθυσμού απέναντι σε αυτούς.

Στις 12 Σεπτεμβρίου 2019, στις Βρυξέλλες, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) συνδιοργάνωσαν την Παγκόσμια Σύνοδο Εμβολιασμού (Global Vaccination Summit). Η εκδήλωση τελούσε υπό την αιγίδα του τότε προέδρου της Επιτροπής, Ζαν Κλοντ Γιούνκερ, και του Γενικού Διευθυντή του ΠΟΥ, Τέντρος Αντανόμ Γκεμπρεγέσους.

Όπως είχε ανακοινωθεί επίσημα, στόχος της συνόδου ήταν η ενίσχυση της πολιτικής και κοινωνικής υποστήριξης προς τον εμβολιασμό, η προβολή της σημασίας του ως βασικού εργαλείου δημόσιας υγείας και η ανάληψη κοινής δέσμευσης για την καταπολέμηση των ασθενειών που μπορούν να προληφθούν μέσω εμβολιασμών.

Λίγες ημέρες νωρίτερα, από 26 έως 30 Αυγούστου 2019, στην πόλη Έρφουρτ της Γερμανίας, πραγματοποιήθηκε θερινό σχολείο για τον εμβολιασμό, που διοργανώθηκε από τον ΠΟΥ Ευρώπης σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Έρφουρτ. Η εκδήλωση είχε ως αντικείμενο την κατανόηση και την αντιμετώπιση της «διστακτικότητας» απέναντι στα εμβόλια. Συμμετείχαν εκπρόσωποι από πολλές ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα, μαζί με επιστήμονες της συμπεριφορικής ψυχολογίας, της επικοινωνίας και των κοινωνικών επιστημών, καθώς και εκπρόσωποι διεθνών οργανισμών όπως η UNICEF και το Ίδρυμα Bill & Melinda Gates.

Το θερινό σχολείο περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, εκπαίδευση πάνω στο πώς τα εθνικά προγράμματα εμβολιασμού μπορούν να προσαρμοστούν στις κοινωνικές και ψυχολογικές παραμέτρους των πληθυσμών, ενσωματώνοντας εργαλεία συμπεριφορικής επιστήμης και επικοινωνίας, με στόχο την αύξηση της αποδοχής των εμβολίων.

Εντύπωση προκαλεί και η αναφορά –που έχει γίνει κατά καιρούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και σε blogs– πως το καλοκαίρι του 2019, σε μεγάλα νοσοκομεία της Ελλάδας, όπως το «Σωτηρία», φέρονται να έγιναν προπαρασκευαστικές κινήσεις για την αντιμετώπιση περιστατικών αναπνευστικής νόσου, με την προμήθεια εξοπλισμού όπως οι γνωστές προστατευτικές ολόσωμες στολές. Αν και δεν υπάρχουν επίσημες αποδείξεις που να συνδέουν ευθέως αυτές τις ενέργειες με τον κορωνοϊό –ο οποίος δεν είχε ακόμη αναγνωριστεί– τέτοιες αναφορές έχουν ενισχύσει θεωρίες περί πρόβλεψης ή πρόωρης προετοιμασίας ενόψει πανδημίας.

Οι χρονικές συμπτώσεις, πάντως, είναι αδιαμφισβήτητες: δύο παγκόσμιες δράσεις υπέρ του εμβολιασμού, με τη συμμετοχή κορυφαίων θεσμών και επιστημόνων, πραγματοποιούνται λίγες μόλις εβδομάδες πριν αναδυθεί ο ιός SARS-CoV-2 στην Κίνα.

Το κατά πόσο όλα αυτά συνδέονται αιτιακά ή απλώς συμπίπτουν χρονικά, είναι ένα ζήτημα που παραμένει ανοιχτό προς ερμηνεία – αλλά και κριτική. Αυτό που είναι σίγουρο, είναι πως ο δημόσιος διάλογος γύρω από τη διαφάνεια, την επιστημονική ανεξαρτησία και την προετοιμασία για μελλοντικές κρίσεις δημόσιας υγείας, αποκτά ιδιαίτερη σημασία στον απόηχο των εξελίξεων της πανδημίας.

Διαγράφτηκαν αναφορές στη συνεργασία με NIAID, ΕΕ και ΠΟΥ

Σοβαρά ερωτήματα προκαλούν οι αποκαλύψεις που έρχονται στο φως σχετικά με τη διαγραφή συνεργασιών από τον επίσημο ιστότοπο του Ινστιτούτου Ιολογίας της Wuhan (WIV), μετά την έναρξη κοινοβουλευτικής έρευνας στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά του επικεφαλής του NIAID, Dr. Anthony Fauci, τον Μάρτιο του 2021.

Όπως αποκάλυψε το αμερικανικό μέσο The National Pulse στις 15 Μαΐου 2021, το WIV φέρεται να αφαίρεσε αναφορές σε συνεργασίες με Αμερικανικά πανεπιστήμια, την EcoHealth Alliance, τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας (NIH) και, το σημαντικότερο, με διεθνείς θεσμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ). Οι αλλαγές αυτές εντοπίστηκαν μέσω της πλατφόρμας Wayback Machine, που καταγράφει ιστορικά στιγμιότυπα ιστοσελίδων.

Σύμφωνα με καταγραφή της 21ης Μαρτίου 2021, ο ιστότοπος του εργαστηρίου κατέγραφε συνεργασία με πλήθος διεθνών φορέων. Στην ενότητα «International Organizations» η European Union εμφανιζόταν πρώτη στη λίστα, μαζί με τον ΠΟΥ, πανεπιστήμια όπως το Harvard, καθώς και το NIAID, υπό τη διεύθυνση του Fauci.

Μόλις λίγες ημέρες μετά, το εργαστήριο διέγραψε σχεδόν όλους τους εταίρους, διατηρώντας μόνο την EcoHealth Alliance. Μέχρι τις 23 Μαρτίου, ο μόνος συνεργάτης που απέμενε στη λίστα ήταν η EcoHealth Alliance – γνωστή για τη διαμεσολάβησή της στη χρηματοδότηση ερευνών για ιούς με δυνατότητα πανδημίας.

Η χρονική σύμπτωση είναι εντυπωσιακή: οι αλλαγές στον ιστότοπο έγιναν λίγο μετά την “ανάκριση” του Dr. Fauci από τον γερουσιαστή Rand Paul στο Κογκρέσο, όπου εξετάστηκε η πιθανή εμπλοκή του NIAID σε έρευνες “Gain of Function” – μεθοδολογία που ενισχύει τη μεταδοτικότητα ή τη θανατηφόρα δράση ιών για επιστημονικούς σκοπούς.

Η συμμετοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο WIV, η οποία ήταν δημόσια και καταγεγραμμένη μέχρι τον Μάρτιο του 2021, εξαφανίστηκε αιφνιδιαστικά, γεγονός που προκαλεί προβληματισμό. Αν και ο ΠΟΥ εξακολουθεί να αναφέρεται στη λίστα εταίρων, το όνομα της Ε.Ε. δεν υφίσταται πλέον στον ιστότοπο του Ινστιτούτου.

Το ερώτημα που γεννάται είναι ποιος έλαβε την απόφαση για τη διαγραφή του ονόματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και για ποιο λόγο. Τι είδους συνεργασία υπήρχε και ποια κονδύλια ή προγράμματα είχαν εμπλακεί;

Ως πολίτες της Ευρώπης και μιας χώρας όπως η Ελλάδα, που πλήρωσε βαρύ τίμημα με 13.000 νεκρούς στη διάρκεια της πανδημίας, ζητείται επίσημη απάντηση από τις αρμόδιες αρχές της Ε.Ε., καθώς και από τον Έλληνα Επίτροπο Μαργαρίτη Σχοινά, αναφορικά με:

• τη φύση της συνεργασίας της Ε.Ε. με το WIV,
• το περιεχόμενο των ερευνητικών δραστηριοτήτων,
• και την ακριβή αιτία απόκρυψης της ευρωπαϊκής εμπλοκής.

Η υπόθεση αποκτά βαρύτητα και από την πρόσφατη αποκάλυψη διαγραμμένων δημοσιεύσεων του WIV, που περιγράφουν ερευνητικά προγράμματα με χαρακτηριστικά Gain of Function (GOF). Μία από αυτές τις δημοσιεύσεις, με τίτλο «Will SARS come back?», επιβεβαιώνει τη συνεργασία του WIV με Αμερικανούς επιστήμονες – μεταξύ των οποίων και ο Ralph Baric από το Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας – και τη δημιουργία χιμαιρικών ιών σε συνθήκες εργαστηρίου.

Σύμφωνα με τη μελέτη, οι επιστήμονες δημιούργησαν έναν ανασυνδυασμένο ιό SHC014, που έδειξε υψηλή μεταδοτικότητα σε ανθρώπινα κύτταρα των αεραγωγών. Εντυπωσιακό είναι το γεγονός πως οι διαθέσιμες ανοσοθεραπείες και τα πειραματικά εμβόλια δεν κατάφεραν να εξουδετερώσουν τον συγκεκριμένο ιό.

Παρά τις δηλώσεις του Dr. Fauci πως «δεν υπήρξε GOF έρευνα από Αμερικανούς στην Κίνα», τα ίδια τα αρχεία του WIV αντικρούουν αυτούς τους ισχυρισμούς. Η διαγραφή των συνεργασιών από τον ιστότοπο του εργαστηρίου, μετά την πίεση από το Κογκρέσο, ενισχύει τους φόβους για προσπάθεια συγκάλυψης.

Σήμερα, η δημόσια πίεση στις ΗΠΑ για πλήρη διαλεύκανση της υπόθεσης αυξάνεται. Αντίστοιχα, τίθεται εύλογα το ερώτημα: γιατί στην Ευρώπη δεν έχει ανοίξει ακόμη επίσημα ο φάκελος της συνεργασίας με το WIV;

Το δημοκρατικό καθήκον διαφάνειας και λογοδοσίας απέναντι στους ευρωπαίους πολίτες επιτάσσει απαντήσεις. Και αυτές, δεν μπορούν να καθυστερήσουν άλλο.