Στη σκιά της παρακμής, οι αξίες της δημοκρατίας εκπέμπουν σήμα κινδύνου

Οι πολίτες στην Ελλάδα εμφανίζονται γενικώς δυσαρεστημένοι από τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, διαπιστώνοντας σωρεία παθογενειών. Κυρίαρχο πρόβλημα αναδεικνύεται η τάση της εκτελεστικής εξουσίας να παρεμβαίνει και να επιδιώκει τον έλεγχο των υπόλοιπων εξουσιών, παρά τη συνταγματική πρόβλεψη για διάκρισή τους. Παράλληλα, αν και τυπικά κατοχυρώνεται η ισότητα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων για όλους τους πολίτες, στην πράξη καταστρατηγείται, αλλοιώνοντας ουσιωδώς τον δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος.

Επιπλέον, συχνά επικρατούν πρακτικές και αντιλήψεις ξένες προς τις δημοκρατικές αρχές, σε πλήρη αντίθεση με όσα διακήρυσσαν διαχρονικά οι στοχαστές για τη δημοκρατία. Τέτοια φαινόμενα είναι συνήθως ενδείξεις παρακμής του πολιτεύματος.

Για την καλύτερη κατανόηση των θεμελιωδών αρχών της δημοκρατίας, αξίζει να ανατρέξει κανείς σε τρεις σημαντικές προσωπικότητες από διαφορετικές εποχές: τον φιλόσοφο Αριστοτέλη, τον ιστορικό Θουκυδίδη και τον πολιτικό Τζον Κένεντι.

Ο Αριστοτέλης, στα «Πολιτικά» του, ορίζει τη δημοκρατία ως το πολίτευμα όπου οι ελεύθεροι και οι άποροι, όντας η πλειοψηφία, έχουν την εξουσία. Η δημοκρατία, κατά τον φιλόσοφο, δεν στηρίζεται απλώς στον αριθμό των πολλών, αλλά προϋποθέτει τη συμμετοχή πολιτών με ελευθερία και ενεργό ρόλο στα κοινά. Ο ίδιος στηλιτεύει όσους θεωρούνται πολιτικοί, αλλά επιδιώκουν τον πλουτισμό και την προσωπική ωφέλεια, χαρακτηρίζοντάς τους ανάξιους του τίτλου. Ο πραγματικός πολιτικός, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, δρα με σκοπό την τέλεση αγαθών πράξεων, όχι από ιδιοτέλεια.

Παράλληλα, τονίζει την ισονομία: κανείς πολίτης δεν πρέπει να υπερέχει έναντι άλλου με βάση τα οικονομικά του μέσα. Η δημοκρατία βασίζεται στην ισότητα και στη συμμόρφωση προς τους νόμους, ενώ ο πολιτικός οφείλει να είναι πρότυπο και να επιδιώκει την ηθική και πολιτική βελτίωση των πολιτών.

Ανάλογη είναι η θεώρηση και του Θουκυδίδη, ο οποίος, στον περίφημο Επιτάφιο Λόγο του Περικλή, περιγράφει το πολίτευμα της Αθήνας ως δημοκρατικό επειδή η εξουσία ασκείται από τους πολλούς και όχι από τους λίγους. Υπογραμμίζει την αρχή της ισότητας ενώπιον του νόμου, την αξιοκρατία στην ανάθεση δημόσιων αξιωμάτων και τη δυνατότητα συμμετοχής όλων, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης ή οικονομικής κατάστασης. Παράλληλα, επισημαίνει τον σεβασμό στους θεσμούς και τους άγραφους ηθικούς νόμους, τους οποίους πρέπει να τηρούν όσοι ασχολούνται με τη δημόσια ζωή.

Στο ίδιο πνεύμα κινείται και ο Αμερικανός πρόεδρος Τζον Κένεντι. Στο έργο του «Σκιαγραφία των γενναίων», υποστηρίζει πως, ενώ στον ιδιωτικό τομέα είναι θεμιτό το άτομο να επιδιώκει το προσωπικό του όφελος εντός των ορίων του νόμου, στον δημόσιο βίο απαιτείται να υπερβαίνει το ατομικό συμφέρον προς όφελος του κοινού καλού.

Οι αναφορές αυτές στις σκέψεις ενός φιλοσόφου, ενός ιστορικού και ενός πολιτικού, προσφέρουν ένα καθαρό πλαίσιο για το τι συνιστά πραγματική δημοκρατία: συμμετοχή, ισότητα, αξιοκρατία, ήθος και προτεραιότητα του συλλογικού έναντι του ατομικού συμφέροντος. Οι πολίτες καλούνται να αναστοχαστούν την παρούσα κατάσταση της πολιτικής ζωής με βάση αυτές τις αξίες και να αναρωτηθούν κατά πόσον τηρούνται σήμερα.