BritCard και GOV.UK Wallet: Η Βρετανία στο κατώφλι της ψηφιακής φυλακής

Το Ηνωμένο Βασίλειο βρίσκεται ενώπιον μιας τομής που δεν αφορά μόνο τον εκσυγχρονισμό της δημόσιας διοίκησης, αλλά την ίδια τη σχέση του πολίτη με το κράτος. Η ανακοίνωση της κυβέρνησης για την εφαρμογή GOV.UK Wallet, που θα τεθεί σε λειτουργία μέχρι το τέλος του 2025, και η συζήτηση για την καθιέρωση μιας καθολικής και υποχρεωτικής ψηφιακής ταυτότητας υπό την ονομασία BritCard, δεν συνιστούν απλώς τεχνολογική καινοτομία, αλλά μια ριζική μετατόπιση ισορροπιών, που απειλεί να μετατρέψει το κράτος σε μόνιμο επιτηρητή και τον πολίτη σε υποκείμενο αδειών ύπαρξης. Ό,τι άλλοτε παρουσιαζόταν ως εφιάλτης της δυστοπικής λογοτεχνίας, τώρα εμφανίζεται με το ένδυμα της προόδου, της ασφάλειας και της ευκολίας.

Η εφαρμογή GOV.UK Wallet θα είναι διαθέσιμη σε όλες τις κινητές συσκευές, τόσο Android όσο και iOS, επιτρέποντας την αποθήκευση κυβερνητικών εγγράφων σε ψηφιακή μορφή. Στην πρώτη φάση περιλαμβάνει κάρτες βετεράνων και άδειες οδήγησης, όμως μέχρι το 2027 όλες οι κυβερνητικές υπηρεσίες θα είναι υποχρεωμένες να προσφέρουν ψηφιακά ισοδύναμα κάθε φυσικού εγγράφου.

Πρόκειται για μια ολοκληρωτική μετάβαση προς τη συγκέντρωση προσωπικών δεδομένων σε μία ενιαία πλατφόρμα. Η δε BritCard, όπως την προτείνει η δεξαμενή σκέψης Labour Together και εξετάζει σοβαρά η κυβέρνηση των Εργατικών, θα αποτελέσει το υπερ-εργαλείο ελέγχου: με αυτήν ο πολίτης θα επιβεβαιώνει το δικαίωμά του να ζει, να εργάζεται και να ενοικιάζει στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Η κεντρική ιδέα είναι σαφής: η ταυτότητα, που μέχρι τώρα ήταν ένα έγγραφο με περιορισμένο πεδίο χρήσης, μετατρέπεται σε πολυεργαλείο διασταύρωσης όλων των πτυχών της ζωής. Ο εργοδότης, ο ιδιοκτήτης, το νοσοκομείο, η τράπεζα, η αστυνομία, όλοι θα μπορούν να έχουν πρόσβαση σε μια κοινή βάση δεδομένων που θα πιστοποιεί ποιος είσαι, τι κάνεις, τι χρωστάς, αν έχεις εμβολιαστεί, αν έχεις συλληφθεί ή απλώς αν έχεις γράψει κάτι «ύποπτο» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το κράτος μετατρέπεται σε διαχειριστή ενός ενιαίου ψηφιακού φακέλου, όπου κάθε πτυχή της ζωής συγκεντρώνεται. Κι αν η ταυτότητα παραδοσιακά ήταν μέσο αναγνώρισης, τώρα γίνεται μέσο εξουσίας.

Οι επικριτές μιλούν ήδη για ψηφιακή φυλακή. Δεν είναι υπερβολή. Όταν όλα εξαρτώνται από έναν ενιαίο ψηφιακό κωδικό, τότε η στέρηση πρόσβασης γίνεται το ισχυρότερο όπλο ελέγχου. Με το πάτημα ενός κουμπιού μπορεί να αποκλειστείς από την τραπεζική σου πρόσβαση, να εμποδιστείς να ταξιδέψεις, να στερηθείς την ιατρική περίθαλψη ή να απωλέσεις το δικαίωμα στέγασης. Η εξάρτηση από το κράτος γίνεται απόλυτη, καθώς κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα περνά μέσα από τον ηλεκτρονικό σου φάκελο. Το επιχείρημα «αν δεν έχεις τίποτα να κρύψεις, δεν έχεις τίποτα να φοβηθείς» καταρρέει, γιατί το πραγματικό ερώτημα δεν είναι τι κρύβεις, αλλά ποιος ελέγχει το δικαίωμά σου να ζεις όπως επιλέγεις.

Η πανδημία του COVID-19 λειτούργησε ως πείραμα. Τα υγειονομικά πιστοποιητικά, οι εφαρμογές παρακολούθησης επαφών, οι περιορισμοί μετακίνησης έδειξαν πόσο εύκολα μπορεί ένας ολόκληρος πληθυσμός να υπακούσει όταν του λένε ότι «είναι για το καλό του». Εκατομμύρια άνθρωποι συνήθισαν να επιδεικνύουν QR codes για να μπουν σε εστιατόρια, να ταξιδέψουν, να εργαστούν. Σήμερα, το ίδιο μοντέλο επανέρχεται με άλλη μορφή, μόνο που τώρα δεν αφορά μια έκτακτη υγειονομική συνθήκη αλλά μια μόνιμη πολιτειακή αρχιτεκτονική. Το World Economic Forum είχε ήδη περιγράψει από το 2021 την ψηφιακή ταυτότητα ως «άξονα» της κοινωνικής ζωής στον κόσμο μετά την πανδημία. Τίποτε από όλα αυτά δεν είναι τυχαίο.

Οι υποστηρικτές της ψηφιακής ταυτότητας μιλούν για καταπολέμηση της απάτης, για βελτίωση της διοικητικής αποτελεσματικότητας, για μείωση της γραφειοκρατίας. Όμως η ουσία είναι διαφορετική: η ψηφιακή ταυτότητα είναι το όχημα για τη δημιουργία ενός πλέγματος ελέγχου. Όταν συνδέεται με τον τραπεζικό σου λογαριασμό, με το φορολογικό σου προφίλ, με τα ιατρικά σου δεδομένα, με την κοινωνική σου παρουσία, τότε ο πολίτης γίνεται ένας κόμβος σε ένα πανίσχυρο σύστημα επιτήρησης. Η έννοια της αυτονομίας εξαφανίζεται. Και το χειρότερο: το καθεστώς αυτό δεν έχει ημερομηνία λήξης.

Η εμπειρία άλλων χωρών είναι αποκαλυπτική. Στην Ινδία, το πρόγραμμα Aadhaar συγκέντρωσε πάνω από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους σε μια βάση δεδομένων. Κάθε λάθος ή κατάχρηση είχε δραματικές συνέπειες: πολίτες αποκλείστηκαν από βασικές κοινωνικές υπηρεσίες, απλώς επειδή υπήρχε σφάλμα στο σύστημα. Στην Εσθονία, το μοντέλο της «ψηφιακής διακυβέρνησης» προβάλλεται ως πρότυπο, όμως στηρίζεται σε μια λεπτή ισορροπία εμπιστοσύνης, που ανά πάσα στιγμή μπορεί να ανατραπεί. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το Ευρωπαϊκό Ψηφιακό Πορτοφόλι προωθείται ως «ασφαλής» καινοτομία, αλλά ανοίγει τον δρόμο για συγκέντρωση δεδομένων σε κλίμακα που μέχρι χθες θα θεωρούταν αδιανόητη.

Το βρετανικό σχέδιο δεν είναι φθηνό. Η δεξαμενή σκέψης Labour Together υπολογίζει το κόστος της BritCard στα 400 εκατομμύρια λίρες για την ανάπτυξη και 10 εκατομμύρια λίρες ετησίως για τη συντήρησή της. Μια «δωρεάν» εφαρμογή για τον πολίτη, που στην πραγματικότητα πληρώνεται πολλαπλάσια με φόρους και με το πολυτιμότερο νόμισμα: την ελευθερία. Η BritCard θα είναι ο ηλεκτρονικός δεσμοφύλακας που θα κουβαλά ο καθένας στην τσέπη του.

Η σχέση ψηφιακής ταυτότητας και ψηφιακών νομισμάτων κεντρικής τράπεζας (CBDCs) είναι καθοριστική. Όταν η ταυτότητα συνδεθεί με το πορτοφόλι σου, τότε το κράτος έχει τη δυνατότητα όχι μόνο να γνωρίζει πού ξοδεύεις, αλλά και να καθορίζει πώς ξοδεύεις. Ένα σύστημα «πιστωτικής βαθμολογίας άνθρακα» μπορεί να σε εμποδίσει να αγοράσεις αεροπορικά εισιτήρια επειδή «υπερβαίνεις το αποτύπωμα». Μια παρατήρηση σε κοινωνικά δίκτυα μπορεί να οδηγήσει σε αποκλεισμό από τραπεζικές υπηρεσίες. Η εξάρτηση δεν είναι μόνο τεχνική, είναι βαθιά πολιτική. Πρόκειται για τη μετάβαση σε μια κοινωνία όπου η ελευθερία γίνεται προνόμιο υπό αίρεση.

Το αφήγημα της ασφάλειας λειτουργεί ως προπέτασμα καπνού. Ναι, υπάρχει απάτη. Ναι, χρειάζονται ταχύτερες διαδικασίες. Όμως, το τίμημα που ζητείται είναι δυσανάλογο. Το κράτος θέλει να μετατρέψει την καθημερινότητα σε καθεστώς συνεχούς επιτήρησης. Και το κάνει με τον πιο ύπουλο τρόπο: υπόσχεται ευκολία. «Μια εφαρμογή για όλα» – αυτή είναι η παγίδα. Η ευκολία όμως είναι το δόλωμα. Το τίμημα είναι η απώλεια της ελευθερίας.

Η πολιτική διάσταση είναι ακόμη πιο ανησυχητική. Η κυβέρνηση Μητσοτάκη στην Ελλάδα μίλησε για «ψηφιακό κράτος» και πολλοί το είδαν ως πρόοδο. Το ίδιο κάνουν οι κυβερνήσεις σε όλη την Ευρώπη. Κανείς όμως δεν εξηγεί τι σημαίνει για τη δημοκρατία όταν η εξουσία συγκεντρώνεται σε μια βάση δεδομένων, όπου η πρόσβαση μπορεί να κοπεί με πολιτική εντολή. Οι πολίτες συνηθίζουν να παραδίδουν σιωπηλά δικαιώματα, γιατί η διαδικασία γίνεται σταδιακά, σχεδόν ανεπαίσθητα. Όμως το αποτέλεσμα είναι κατακλυσμιαίο: ένα καθεστώς όπου η ελευθερία δεν είναι δεδομένο αλλά άδεια χρήσης.

Οι υπερασπιστές της BritCard και του GOV.UK Wallet θα πουν ότι η τεχνολογία είναι αναπόφευκτη. Δεν είναι αλήθεια. Η τεχνολογία είναι εργαλείο. Το πώς χρησιμοποιείται είναι πολιτική επιλογή. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να διευκολύνει τον πολίτη ή για να τον υποδουλώσει. Και το τωρινό σχέδιο είναι ξεκάθαρο: προορίζεται για τον έλεγχο. Οι κυβερνήσεις και οι διεθνείς οργανισμοί δεν θέλουν να διευκολύνουν. Θέλουν να ξέρουν. Θέλουν να αποφασίζουν. Θέλουν να ελέγχουν.

Οι κοινωνίες βρίσκονται μπροστά σε ένα δίλημμα που είναι υπαρξιακό. Αν δεχτούμε την καθολική ψηφιακή ταυτότητα, αν την εγκαταστήσουμε αδιαμαρτύρητα, αν πούμε «δεν πειράζει, αρκεί να γλιτώσω χρόνο», τότε υπογράφουμε μια σύμβαση που δεν θα λύνεται. Οι επόμενες γενιές δεν θα ξέρουν καν τι σημαίνει να ζεις έξω από το βλέμμα του κράτους. Δεν θα έχουν μνήμη ελευθερίας. Θα γεννιούνται και θα μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον όπου η επιτήρηση θα είναι φυσιολογική, αυτονόητη, σχεδόν αόρατη.

Η ιστορία δείχνει πως τα δικαιώματα που παραδίδονται σπάνια επιστρέφουν. Η μάχη για το απόρρητο, για την ιδιωτικότητα, για την αυτονομία δεν είναι πολυτέλεια. Είναι η ουσία της δημοκρατίας. Όποιος νομίζει ότι παραδίδοντας το απόρρητό του αγοράζει ευκολία, ας σκεφτεί ξανά. Αυτό που αγοράζει είναι μια ψηφιακή φυλακή με χρυσά κελιά.

Κι όταν οι πολιτικοί μιλούν για «καινοτομία» και «ασφάλεια», ας θυμηθούμε ότι η ασφάλεια που υπόσχονται είναι η ασφάλεια του δεσμώτη: καμία ελευθερία, κανένα ρίσκο, καμία αυτονομία. Ο άνθρωπος περιορίζεται σε μια σειρά δεδομένων που καταγράφονται, αξιολογούνται και διαχειρίζονται. Η ζωή γίνεται αλγόριθμος και η πολιτική μετατρέπεται σε διαχείριση πληθυσμού.

Αν δεχτούμε τη BritCard και το GOV.UK Wallet ως φυσιολογική εξέλιξη, αν υποκύψουμε στη λογική του «όλοι το κάνουν», τότε χάνουμε τη δυνατότητα να πούμε όχι. Χάνουμε τη δυνατότητα να αντισταθούμε. Χάνουμε το ίδιο το μέτρο της ελευθερίας μας. Και τότε, όταν οι επόμενες γενιές θα αναρωτηθούν πώς ήταν η ζωή χωρίς μόνιμη επιτήρηση, δεν θα έχουμε τίποτα να τους δείξουμε. Γιατί θα έχουμε παραδώσει το μέλλον σε μια ψηφιακή φυλακή που θα χτιστεί μπροστά στα μάτια μας.

Το δίλημμα είναι εδώ και είναι σαφές: ή θα υπερασπιστούμε την ελευθερία μας, ή θα τη δούμε να χάνεται μέσα σε μια εφαρμογή. Δεν υπάρχει τίποτε πιο καυστικό, τίποτε πιο αληθινό από αυτό. Η επιλογή δεν είναι αν θα εγκαταστήσουμε μια εφαρμογή στο κινητό. Είναι αν θα εγκαταστήσουμε την επιτήρηση στη ζωή μας. Και αυτή η επιλογή, αν γίνει τώρα, δεν θα αναιρεθεί ποτέ.