Φέτος συμπληρώνονται εξήντα χρόνια από τα δραματικά γεγονότα των Ιουλιανών (15 Ιουλίου 1965), που σημάδεψαν ανεξίτηλα την πολιτική ιστορία της Ελλάδας. Η πτώση της κυβέρνησης και η λεγόμενη «Αποστασία» δεν ήταν απλώς μια στιγμιαία κρίση, αλλά η απαρχή μιας μακρόχρονης διαδρομής που οδήγησε στον πρωθυπουργοκεντρισμό και στην εδραίωση ενός συστήματος διακυβέρνησης που μέχρι σήμερα επηρεάζει αρνητικά την ποιότητα της δημοκρατίας μας.
Αν και οι μετακινήσεις βουλευτών και οι πολιτικές ανατροπές δεν ήταν άγνωστες στην ελληνική πολιτική πριν το 1965, η συγκεκριμένη πτώση της κυβέρνησης Καραμανλή δημιούργησε ένα προηγούμενο: το εκτεταμένο και οργανωμένο «πλιάτσικο» στον εκλογικό θεσμό και τη βούληση του λαού. Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης ταυτίστηκε τότε με αυτή την πολιτική αναταραχή, χαρακτηρισμός που θα τον ακολουθούσε ως «Αρχιερέα της Αποστασίας».
Μετά τη Μεταπολίτευση και ειδικά μετά το 1985, η κυβέρνηση Παπανδρέου χρησιμοποίησε το πολιτικό κλίμα και την αδυναμία των θεσμών για να αναβαθμίσει τη θέση του πρωθυπουργού έναντι του Προέδρου της Δημοκρατίας και να συγκεντρώσει περισσότερες εξουσίες. Το Σύνταγμα όμως, εξακολουθεί να προβλέπει συλλογική ευθύνη του υπουργικού συμβουλίου, όπου ο πρωθυπουργός είναι απλώς «πρώτος μεταξύ ίσων». Στην πράξη όμως αυτό το άρθρο έχει καταστρατηγηθεί.
Η πρακτική του πρωθυπουργοκεντρισμού κορυφώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες. Η δημιουργία Γενικών Γραμματειών γύρω από το Μέγαρο Μαξίμου και η μετατροπή του σε «επιτελικό κράτος», μαζί με την υπαγωγή υπηρεσιών όπως η ΕΥΠ απευθείας στον Πρωθυπουργό, έδωσαν στην εκάστοτε κυβέρνηση όλο και περισσότερες αρμοδιότητες σε ελάχιστα χέρια.
Αποτέλεσμα: η συλλογική λήψη αποφάσεων υποκαταστάθηκε από μονομερείς αποφάσεις που συχνά εδράζονται σε προσωπικές πολιτικές επιλογές και όχι σε ευρύτερες στρατηγικές. Η διάχυτη αίσθηση ατιμωρησίας και η συχνή επανάληψη της φράσης «Δεν γνώριζα» από κυβερνητικά στελέχη υπονομεύει την εμπιστοσύνη της κοινωνίας στους θεσμούς.
Όταν ο Πρωθυπουργός έγινε θεσμός πάνω από τους θεσμούς ενώ η ελληνική κοινωνία δείχνει ανοχή – ή και συνενοχή – στη διαφθορά
Η κοινωνία και η νοοτροπία αποδοχής της διαφθοράς
Ταυτόχρονα, η κοινωνική διάσταση του προβλήματος παραμένει πιο ανησυχητική. Η πρόσφατη δημοσκόπηση της QED αποκαλύπτει ότι ένα σημαντικό κομμάτι του ελληνικού λαού όχι μόνο ανέχεται, αλλά και αποδέχεται τη διαφθορά ως αναπόφευκτο κακό ή ακόμη και ως εργαλείο επίτευξης προσωπικού οφέλους.
Πιο συγκεκριμένα, το 23% θα ψήφιζε διεφθαρμένο πολιτικό αρκεί να είναι αποτελεσματικός, ενώ το ποσοστό αυτό φτάνει στο 34% όταν υπάρχει προσωπικό κέρδος. Η αποδοχή της διαφθοράς είναι εντυπωσιακά αυξημένη στους ψηφοφόρους της ΝΔ — το 45% των ψηφοφόρων της ΝΔ δηλώνουν ότι θα ψήφιζαν διαπλεκόμενο υποψήφιο αν υπήρχε προσωπικό όφελος.
Η εντύπωση περί γενικευμένης αποδοχής της διαφθοράς στην κοινωνία είναι πολύ υψηλότερη από την αποδοχή της διαφθοράς από τον μέσο ερωτώμενο για τον εαυτό του και φτάνει στο 50%. Αυτή η κατάσταση εξηγεί γιατί τα πολιτικά σκάνδαλα δεν φέρνουν εκλογικές ανατροπές ή πολιτικές αλλαγές.
Το σύνδρομο αυτό, σε συνδυασμό με το φαινόμενο της διαρροής ικανών και ηθικών πολιτών στο εξωτερικό, δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο που παγιώνει τη διαφθορά και την κακοδιοίκηση.
Η φράση «Μαζί τα φάγαμε», αν και έχει πολιτικοκοινωνικές διαστάσεις, συνοψίζει με αμείλικτο τρόπο την αλληλεξάρτηση πολιτών και πολιτικών στη διαφθορά. Η αλλαγή, επομένως, δεν μπορεί να είναι μόνο θέμα πολιτικών επιλογών, αλλά απαιτεί μια ειλικρινή κοινωνική αυτοκριτική, ανασύνταξη των θεσμών και την ενίσχυση της συλλογικής ευθύνης.
Εξάλλου, μόνο η ισχυρή δημοκρατία με διάφανους θεσμούς, η επανεκκίνηση της συλλογικής διακυβέρνησης και η κοινωνική αφύπνιση μπορούν να σπάσουν το φαύλο κύκλο της αδράνειας και της αποδοχής της διαφθοράς. Η ιστορία μας, από τα Ιουλιανά μέχρι σήμερα, είναι ένα μάθημα που οφείλουμε να αξιοποιήσουμε για να δημιουργήσουμε μια Ελλάδα πιο δίκαιη, αποτελεσματική και δημοκρατική.
