Η κατασκευή του φόβου και η θεωρία του ηθικού πανικού

Από την αρχαιότητα μέχρι και τη σύγχρονη εποχή, όλες οι κοινωνίες έχουν αντιμετωπίσει κρίσεις, ανεξαρτήτως γεωγραφικής θέσης και ιστορικού πλαισίου. Οι κρίσεις αυτές εκφράζονται μέσα από κοινωνικά προβλήματα που συχνά απειλούν τη σταθερότητα και την ασφάλεια, γεννώντας φόβο, άγχος και αβεβαιότητα στα μέλη της κοινωνίας. Όμως, τα γεγονότα ή τα πρόσωπα που παρουσιάζονται ως αιτίες αυτών των κρίσεων είναι πάντοτε υπαρκτά; Μήπως πρόκειται κάποιες φορές για κατασκευασμένες ή υπερβολικά διογκωμένες απειλές; Το ερώτημα αυτό βρίσκεται στον πυρήνα της θεωρίας του «ηθικού πανικού», την οποία διατύπωσε ο Στάνλεϋ Κοέν (1942–2013), καθηγητής εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο του Έσσεξ.

Ο Κοέν ανέπτυξε τη θεωρία του μέσα από τη μελέτη των αντιδράσεων της βρετανικής κοινωνίας στα γεγονότα του 1964, όταν νεαρά μέλη των υποκουλτουρών των mods και των rockers συγκρούστηκαν σε παραθαλάσσιες πόλεις της Αγγλίας. Επηρεασμένος από τη θεωρία της ετικέτας του κοινωνιολόγου Χάουαρντ Σ. Μπέκερ, ο Κοέν παρατήρησε πώς η δημόσια σήμανση αυτών των ομάδων ως «παραβατικών» ενίσχυσε τον στιγματισμό τους και ενδεχομένως συνέβαλε στην ενίσχυση παραβατικών συμπεριφορών από μέρους τους. Με άλλα λόγια, η κοινωνική αντίδραση όχι μόνο δεν αντιμετώπισε το φαινόμενο, αλλά πιθανώς το αναπαρήγαγε.

Η πιο κρίσιμη διαπίστωση του Κοέν ήταν πως οι αντιδράσεις της κοινωνίας σε τέτοια φαινόμενα συχνά δεν είναι αναλογικές προς την πραγματική απειλή. Μέσα από ένα σύστημα κοινωνικών και επικοινωνιακών μηχανισμών, ένα γεγονός μπορεί είτε να διογκωθεί δυσανάλογα είτε ακόμη και να κατασκευαστεί από το μηδέν.

Καθώς αυτό το γεγονός προβάλλεται ως απειλή, μπορεί τελικά να προκαλέσει πραγματικές κοινωνικές επιπτώσεις και να απαιτήσει νομοθετικές ή πολιτικές παρεμβάσεις, φτάνοντας μέχρι την αναδιαμόρφωση της εξουσίας. Η κοινωνία, υποκινούμενη από φόβο, ενδέχεται να πιέσει για αυστηρότερα μέτρα ασφαλείας ή περιορισμούς, με την ψευδαίσθηση ότι προστατεύεται από έναν υπαρκτό κίνδυνο.

Ο Κοέν εντόπισε τέσσερις βασικούς φορείς που συμβάλλουν στη δημιουργία και διάδοση ενός ηθικού πανικού: τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τους λεγόμενους «εργολάβους της ηθικής», τους θεσμούς κοινωνικού ελέγχου και, φυσικά, την ίδια την κοινωνία. Τα μέσα ενημέρωσης διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο, καθώς τείνουν να παρουσιάζουν υπερβολικά ή διαστρεβλωμένα τα γεγονότα, εστιάζοντας στις αποτυχίες της διαχείρισης και δημιουργώντας σύμβολα εχθρών της κοινωνίας. Συχνά, μέσα από υπερβολική φρασεολογία και δραματοποιημένες εικόνες, κατευθύνουν τα συναισθήματα του κοινού προς μία προκαθορισμένη αντίδραση.

Στη συνέχεια εμφανίζονται οι «εργολάβοι της ηθικής», πρόσωπα ή ομάδες που επιδιώκουν να ορίσουν τι είναι αποδεκτό και τι όχι, συχνά αποδίδοντας ετικέτες τύπου «παραβατικός», «ανήθικος» ή «επικίνδυνος». Αυτοί οι εργολάβοι συχνά έχουν πολιτικά, κοινωνικά ή ιδεολογικά συμφέροντα και χρησιμοποιούν τη δημόσια ανησυχία για να ενισχύσουν τη θέση τους.

Ο επίσημος κοινωνικός έλεγχος, δηλαδή οι αρχές, η δικαιοσύνη και οι πολιτικοί, έρχονται κατόπιν να επιβάλουν κανόνες και πολιτικές, πολλές φορές πιο αυστηρές από τις προηγούμενες, υποκινούμενοι από την πίεση της κοινής γνώμης και των ΜΜΕ. Τελικά, η ίδια η κοινωνία λειτουργεί ως ενισχυτής αυτών των δυναμικών, αποδεχόμενη ή ενισχύοντας το αφήγημα της απειλής.

Σύμφωνα με τους κοινωνιολόγους Έριχ Γκουντ και Νάχμαν Μπεν-Γεχούντα, οι οποίοι επέκτειναν τη θεωρία του Κοέν, ο ηθικός πανικός φέρει πέντε βασικά χαρακτηριστικά: ανησυχία, εχθρότητα, ομοφωνία, δυσαναλογία και αστάθεια. Η ανησυχία εκφράζεται ως συλλογική αγωνία για μια συμπεριφορά που θεωρείται επικίνδυνη για την κοινωνική τάξη.

Η εχθρότητα απευθύνεται προς συγκεκριμένες ομάδες ή πρόσωπα, που χαρακτηρίζονται ως απειλή. Η ομοφωνία, αν και όχι απόλυτη, υποδηλώνει μια ευρεία κοινωνική αποδοχή του αφηγήματος της απειλής. Η δυσαναλογία έγκειται στο χάσμα μεταξύ του μεγέθους της αντίδρασης και της πραγματικής σοβαρότητας του γεγονότος. Τέλος, η αστάθεια περιγράφει τον παροδικό χαρακτήρα του ηθικού πανικού, ο οποίος συχνά εμφανίζεται απότομα και υποχωρεί με τον ίδιο τρόπο.

Το έργο του Κοέν υπενθυμίζει τη δύναμη της κοινωνικής κατασκευής της πραγματικότητας και τον κίνδυνο που εγκυμονεί η άκριτη αποδοχή του δημόσιου αφηγήματος περί απειλών. Σε μια εποχή όπου η πληροφορία μεταδίδεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα, και η κοινωνική αντίδραση είναι άμεση και συχνά παρορμητική, η θεωρία του ηθικού πανικού είναι πιο επίκαιρη από ποτέ.

Μας καλεί να παρατηρούμε με κριτική ματιά τα κοινωνικά φαινόμενα, να αμφισβητούμε τις πηγές και τα κίνητρα πίσω από τις «κρίσεις» και, κυρίως, να αναρωτιόμαστε: είναι η απειλή πραγματική ή μήπως κάποιοι την κατασκεύασαν για να ελέγξουν τον φόβο μας;