Προς νομιμοποίηση το τουρκολιβυκό μνημόνιο με στόχο Κρήτη και Ανατολική Μεσόγειο
Η ρηματική διακοίνωση της Λιβύης, σε απόλυτη ευθυγράμμιση με την τουρκική στρατηγική, επιχειρεί να αμφισβητήσει τις ελληνικές και αιγυπτιακές θαλάσσιες ζώνες, να επιβάλει τετελεσμένα και να αναβαθμίσει το παράνομο μνημόνιο του 2019 σε εργαλείο νομικής πίεσης κατά της Ελλάδας και του Διεθνούς Δικαίου.
Η κατάθεση της λιβυκής ρηματικής διακοίνωσης στον ΟΗΕ στις 27 Μαΐου 2025 και η δημοσιοποίησή της την 1η Ιουλίου συνιστούν σημαντική γεωπολιτική πρόκληση για την Ελλάδα και την Αίγυπτο. Πέρα από τις διακηρυγμένες πολιτικές της Τρίπολης, το περιεχόμενο του εγγράφου αποκαλύπτει μια συντονισμένη προσπάθεια να παρακαμφθεί η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982, να αμφισβητηθούν τα δικαιώματα των ελληνικών νησιών και να κατοχυρωθεί διεθνώς το αφήγημα της «Γαλάζιας Πατρίδας», όπως αυτό διατυπώθηκε μέσω του τουρκολιβυκού μνημονίου του 2019.
Η Λιβύη, ακολουθώντας κατά γράμμα την τουρκική επιχειρηματολογία, επιδιώκει να αμφισβητήσει την ελληνοαιγυπτιακή συμφωνία του 2020 για την οριοθέτηση ΑΟΖ, καθώς και τις ελληνικές παραχωρήσεις σε ξένες ενεργειακές εταιρείες για έρευνες νοτίως της Κρήτης. Παράλληλα, απορρίπτει τις αρχές της μέσης γραμμής και του πλήρους επήρειας των νησιών που κατοχυρώνονται από το διεθνές δίκαιο, υπερασπιζόμενη τον μονομερή κλειστό κόλπο της Σύρτης και ζητώντας την αποδοχή του τουρκολιβυκού μνημονίου ως προαπαιτούμενο για οποιονδήποτε διάλογο.
Η διακοίνωση αυτή επανενεργοποιεί το παράνομο μνημόνιο που υπεγράφη από τον Σάρατζ υπό την πίεση των τουρκικών στρατιωτικών εγγυήσεων, παρακάμπτοντας το λιβυκό κοινοβούλιο. Έτσι, η Τρίπολη επιχειρεί να αποκτήσει νομικό έρεισμα για την υφαρπαγή θαλάσσιων ζωνών της Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένης της υφαλοκρηπίδας νοτίως της Κρήτης. Το γεγονός ότι η διακοίνωση μνημονεύει την ελληνική και αιγυπτιακή χωροταξία, ζητώντας την αναστολή ερευνών υδρογονανθράκων, καταδεικνύει πως η Άγκυρα και η Τρίπολη επιχειρούν ρητά να παρεμποδίσουν τον ενεργειακό σχεδιασμό της Αθήνας και του Καΐρου στην Ανατολική Μεσόγειο.
Το τουρκολιβυκό μνημόνιο είναι προϊόν πολιτικοστρατιωτικού εκβιασμού, με στόχο την παράκαμψη των νησιωτικών δικαιωμάτων της Ελλάδας σε υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ, και τη δημιουργία μιας νομικοπολιτικής «γέφυρας» μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης, που αποκόπτει γεωγραφικά και ενεργειακά τον άξονα Ελλάδας–Κύπρου. Η ίδια η γραμμή οριοθέτησης απέχει μόλις 43 ναυτικά μίλια από τις ακτές της Κρήτης, δημιουργώντας τετελεσμένα που δεν βασίζονται σε καμία αρχή του Δικαίου της Θάλασσας.
Η οριοθέτηση παραγνωρίζει την ύπαρξη και το δικαίωμα των ελληνικών νησιών (Ρόδος, Κάρπαθος, Κάσος, Κρήτη, Καστελλόριζο) να διαθέτουν υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ, επιχειρώντας να τους αποδώσει μόνο χωρικά ύδατα. Η Τουρκία και πλέον και η Λιβύη υιοθετούν την αρχή της «δίκαιης κατανομής», ζητώντας κατά περίπτωση ευθυδικία — έναν νομικό εξισορροπητικό μηχανισμό που εφαρμόζεται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και όχι όταν αποσκοπεί στην εξάλειψη δικαιωμάτων.
Η ίδια η συμφωνία, παρ’ ότι ονομάστηκε “μνημόνιο κατανόησης”, εμπεριέχει δεσμευτικές διατάξεις και διαδικασίες επικύρωσης, κάτι που τη μετατρέπει ουσιαστικά σε διεθνή συμφωνία με νομικές συνέπειες. Κυρώθηκε μονομερώς από την τουρκική εθνοσυνέλευση αλλά όχι από το κοινοβούλιο της Λιβύης, το οποίο ελέγχεται από την παράλληλη διοίκηση της Βεγγάζης υπό τον Χαλίφα Χαφτάρ. Παρά ταύτα, η ρητορική της λιβυκής κυβέρνησης Ντμπεϊμπά τείνει να αμβλύνει τις εσωτερικές αντιστάσεις, ενώ πληροφορίες αναφέρουν την πιθανή αναθέρμανση των σχέσεων Άγκυρας – Βεγγάζης με ρωσική διαμεσολάβηση, γεγονός που ενδέχεται να άρει το τελευταίο εμπόδιο για την πλήρη υιοθέτηση του μνημονίου από το σύνολο της Λιβύης.
Σε γεωστρατηγικό επίπεδο, η Τουρκία επιδιώκει μέσω του μνημονίου όχι μόνο ενεργειακή πρόσβαση σε πλουτοπαραγωγικές ζώνες, αλλά και τον έλεγχο μιας κρίσιμης θαλάσσιας λωρίδας, που λειτουργεί ως νομικό ανάχωμα μεταξύ Ελλάδας και Κύπρου. Η «τουρκική λίμνη» που επιχειρείται να σχηματιστεί καταργεί το δικαίωμα Ελλάδας και Κύπρου να επικοινωνούν δια θαλάσσης εντός της ΑΟΖ τους και μεταβάλλει το ενεργειακό status quo της Μεσογείου.
Το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, ακόμη κι αν δεν έχει υπογραφεί από την Τουρκία, δεσμεύει όλες τις χώρες λόγω του χαρακτήρα του ως εθιμικού δικαίου μετά το 1996. Οι τουρκικές και λιβυκές αιτιάσεις περί «κλεμμένης υφαλοκρηπίδας» και περιορισμένου επήρειας των νησιών δεν αντέχουν σε καμία νομική επεξεργασία, ενώ οι αναφορές στη λιβυκή εσωτερική νομοθεσία και στον Κόλπο της Σύρτης δεν έχουν διεθνή ισχύ.
Η νέα λιβυκή ρηματική διακοίνωση και ο συνοδευτικός χάρτης αποτελούν απόπειρα τουρκολιβυκής εναρμόνισης, με σκοπό την κατοχύρωση νομικού και γεωπολιτικού τετελεσμένου εις βάρος της Ελλάδας και της Αιγύπτου. Η απουσία ουσιαστικής αντίδρασης της διεθνούς κοινότητας αφήνει περιθώριο στους αναθεωρητικούς σχεδιασμούς Άγκυρας–Τρίπολης να παγιωθούν.
Η Ελλάδα οφείλει να ενισχύσει τη διπλωματική της παρουσία στον ΟΗΕ, να επιμείνει στις αρχές της μέσης γραμμής και της πλήρους επήρειας των νησιών, να κινηθεί νομικά κατά της νομιμοποίησης του τουρκολιβυκού μνημονίου και να αξιοποιήσει τη γεωενεργειακή της θέση. Επιπλέον, πρέπει να εξεταστεί η πιθανότητα άμεσης προσφυγής στη Χάγη με την Αίγυπτο ή την Κύπρο, ώστε να αφαιρεθεί από την Τουρκία το στρατηγικό πλεονέκτημα της πρωτοβουλίας.
Η Ανατολική Μεσόγειος βρίσκεται σε καθεστώς σταθερής γεωπολιτικής αμφισβήτησης. Η επιβολή του διεθνούς δικαίου δεν είναι αυτονόητη. Απαιτεί πολιτική βούληση, στρατηγική αποφασιστικότητα και συμμαχίες ουσίας.
